یكی از مساجد كهن و تاریخی در مدینه منوره، كه مورد توجه حجاج و زائران بوده و هست، مسجدی است به نام «مسجد الإجابه» كه در سال های اخیر، در محاورات مردم به اشتباه و بدون توجه به پیشینه تاریخی اش، به عنوان «مسجد مباهله» معرفی گردیده و از این جهت كه مراسم مباهله رسول خدا صلی الله علیه و آله با مسیحیان نجران، در این محل به وقوع پیوسته، مورد اهتمام خاص قرار می گیرد.

از آنجا كه این اشتباه و تحریف، اثرات منفی و نتایج زیان باری دارد، لازم دانستیم آنچه از منابع حدیثی و تاریخی درباره این مسجد به دست آمده، در اختیار علاقمندان قرار دهیم تا ضمن جلوگیری از یك عمل خلاف واقع و پیش گیری از نفوذ و ادامه یك حركت عوامانه، به كسانی كه در این مسجد حضور پیدا می كنند و به نماز و دعا می پردازند، متذكّر شویم كه این حضور باید توأم با واقع بینی و آگاهی كامل باشد و بدانند كه در چه جایگاهی قرار گرفته اند و انگیزه قداست و شرافت این محل از چیست و امتیاز این مسجد با مساجد دیگر از كجا و به چه دلیل است.

اهمیت مساجد تاریخی مدینه

جای ها و اماكن عبادت و پرستش خدا، در تمام دنیا و در میان پیروان همه مذاهب، از احترام و قداست ویژه ای برخوردار است و انسان ها در هر مذهب و عقیده ای كه باشند، عبادتگاه خود را محترم می شمارند. حفظ و حراست و نظافت و پاكیزگی آن را جزو وظایف خود می دانند. این موضوع، در دین مقدس اسلام و در میان مسلمانان، دارای اهمیت بسیاری است، به گونه ای كه برای احترام و حفظ قداست مساجد، قوانین و احكام خاصی درنظر گرفته شده است و شخص جنب حق توقف در هیچ یك از مساجد را ندارد و نماز خواندن در مسجد بدون تطهیر آلودگی و نجاست آن، جایز نیست و...

و برای همان تكریم و تشریف است كه خداوند متعال، مساجد روی زمین را به ذات مقدس خود نسبت داده؛ وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّه ِ أَحَداً .(1)و تعمیر و آباد نمودن آن ها را، از مختصات بندگان مؤمنش قرارداده وفرموده است:

إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّه ِ مَنْ آمَنَ بِاللّه ِ وَ الْیَوْمِ الاْآخِرِ... .(2)

و از اینجاست كه مسلمانان در طول تاریخ و از اول اسلام تا امروز نسبت به ایجاد ساختمان و آبادی مساجد، اهمیت زیادی قائل شده و آنچه درتوان دارند، در این راه به كار می بندند و در همه نقاط دنیا و در تمام شهرها، زیباترین آثار و جالب ترین بناها را مساجد آن شهرها تشكیل می دهند.

ولی در میان همه مساجد، مسجدهای تاریخی و قدیمی مدینه منوره، از جایگاه خاص و موقعیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا این مساجد، گذشته از این كه یادآور حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و شاهد نماز و دعای آن حضرت می باشند، گویای خاطرات و حوادثی هستند كه می تواند در فهم بعضی از آیات و احادیث مؤثر و بیانگر گوشه ای از تاریخ حساس دوران رسالت پیامبر اسلام باشد.

برای همین است كه عموم مسلمانان، به ویژه مورّخان و مدینه شناسان در طول چهارده قرن گذشته، در بیان تاریخ و حفظ حدود و مشخصات این مساجد تلاش نموده و بر ضبط وقایع و حوادث آن ها اهتمام ورزیده اند و به عنوان زیباترین خاطرات و ارزنده ترین دانستنی های تاریخی و مذهبی، به نسل های آینده منتقل نموده اند، لذا هریك از تألیفات و كتاب ها كه در قرن های گذشته و یا در دوران معاصر، در باره مدینه شناسی نوشته شده، بخشی از آن به معرفی این مساجد اختصاص یافته و این در حالی است كه در معرفی این مساجد گاهی تألیفات مستقلی نیز سامان یافته است، مانند:

* تاریخ المدینة المنوّرة ؛ از ابوزید عمر بن شبّه نمیری (173 ـ 262ه . ق.).

مؤلف این كتاب، ضمن معرفی مساجد مدینه، آن ها را به دو بخش تقسیم نموده است:

الف: مساجد و محل هایی كه نماز خواندن رسول خدادر آن ها مسلّم و قطعی است؛ (ذكر المساجد و المواضع الّتی صلّی فیها رسول اللّه صلی الله علیه و آله )

ب: مساجدی كه نماز خواندن آن حضرت در آن ها محتمل و مورد اختلاف است؛ (ذكر المساجد الّتی یقال انّه صلی الله علیه و آله صلّی فیها و یقال انه لم یصلّ فیها) گفتنی است در بخش اول نزدیك به چهل مسجد شناسانده است.(3)

* الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة ؛ كتابی است از محبّ الدین ابن نجار متوفای 640 ه . ق. این كتاب با این كه خلاصه ای است از تاریخ مدینه، لیكن بخش مهمی از آن به معرفی مساجد مدینه اختصاص یافته است.(4)

* وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی ؛ كتابی است از نورالدین علی بن احمد سمهودی متوفای 911ه . ق. این كتاب گسترده ترین و مورد اعتمادترین نوشته در مدینه شناسی است و مؤلف آن گذشته از اینكه بیش از چهل مسجد قدیمی در داخل و خارج مدینه را شناسانده، در فصل دیگری با عنوان «فیما ینسب الیه صلی الله علیه و آله من المساجد بین مكة و المدینة» به معرفی مساجدی كه رسول خدا در مسیر خود از مدینه تا مكه، در آن ها نماز خوانده، اختصاص داده و از مسجد شجره شروع كرده و نزدیك به سی مسجد را در این مسیر اسم می برد كه یكی از آن ها مسجد «غدیر» است.

از كتاب هایی كه در عصر حاضر، در موضوع مدینه شناسی چاپ گردیده و مساجد قدیمی مدینه در آن ها معرفی شده كتاب های زیر است:

* «تاریخ المعالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا»(5)

* «فصول من تاریخ المدینة المنوره»(6)

* «المساجد الأثریة فی المدینة النبویّة»(7)

نویسندگان این كتاب ها، مساجد قدیمی مدینه را تا آنجا كه دسترسی داشته و خود مشاهده نموده اند، به خوانندگانشان معرفی كرده اند.

معرفی مسجد ضرار

گفتنی است، در منابع و مدینه شناسی های قدیمی، مسجد ضرار نیز در كنار مساجد موجود در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله شناسانده شده و تاریخ بنای این مسجد و چگونگی تخریب و انهدام آن به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله بازگو شده است.

مساجد مختلف در مدینه منوره:

در مساجد مدینه منوره، نكته مهم و جالب توجه این است كه: مدینه شناسان این مساجد را به چند بخش تقسیم كرده اند:

1 ـ مساجدی كه به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله بناگردید وآن حضرت درآن ها نمازگزارد.

2 ـ مساجدی كه به وسیله مسلمانان بنا شد و در آن ها اقامه نماز می شد، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله در آن مساجد حضور یافت و نماز گزارد.

3 ـ مساجد قدیمی مدینه، كه رسول خدا در محل این مساجد؛ اعم از منازل شخصی و یا باغات و نخلستان ها نمازگزارد ولی در زمان، آن حضرت به شكل مسجد، مورد استفاده عموم نبود و تا زمان عمربن عبدالعزیز به همان وضع باقی بودند، تا اینكه ولیدبن عبدالملك در دوران خلافتش 86 ـ 96 به عمر بن عبدالعزیز والی خود در مدینه دستور داد این جایگاه ها را به صورت مسجد و عبادتگاه عمومی ساخت و چون این مساجد با مباشرت مستقیم عمربن عبدالعزیز احداث گردید، دركتب تاریخ و مدینه شناسی به شخص وی نسبت داده می شود و می گویند فلان مسجد عمری است؛ یعنی به دستور وی ساخته شده است و این اصطلاح درباره تعداد بسیاری از مساجد مدینه به كار می رود.

دراین مورد، ابن نجار (متوفای 643ه . ق.) می گوید: ولیدبن عبدالملك در دوران خلافتش به عمربن عبدالعزیز، والی خود در مدینه، دستور داد: همه نقاط و محل هایی كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنها نماز خوانده، شناسایی و به مسجد عمومی تبدیل كند. او هم دستور ولید را با شناسایی كامل این نقاط ، اجرا و در آن ها مسجد بنا نمود.(8)

ابن شبه متوفای 262 می گوید: در مدینه و اطراف آن، هر مسجدی كه با سنگ و آهك بنا شده، از مساجدی است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در محل آن نماز به جای آورده است؛ زیرا عمربن عبدالعزیز به هنگام توسعه مسجدالنبی صلی الله علیه و آله «طبق دستور ولید» از مردم مدینه درباره منازل و نقاطی كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا نماز خوانده اند، سؤال و آن جاها را مشخص نمود و به صورت مسجد درآورد و دیوارهای آن ها را برای تمایز از مساجد دیگر با سنگ بالا برد.(9)

پس از عمربن عبدالعزیز، امرا و سلاطین و اعیان و اشراف و همه مسلمانان، پیوسته نسبت به تعمیر و ترمیم و توسعه و تجدید بنای این مساجد توجه خاصی مبذول داشته اند. از این میان سلطان سلیمان قانونی(10)(متوفای 976 ه . ق.) به این موضوع بیش از دیگران اهتمام ورزید و به دستور وی، همه مساجدِ تاریخی در مدینه منوره، تخریب و تجدید بنا گردید.(11)

مسجد الاجابة و مسجد بنی معاویه

یكی از مساجد قدیمیِ مدینه، كه در حال حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله و به وسیله مسلمانان ساخته شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله در داخل آن نماز خواند، مسجدی است به نام «الإجابه» و نامگذاری آن به این اسم، از این جهت است كه طبق نقل محدثان اهل سنت و مضمون بعضی از روایات شیعه، رسول خدا پس از اینكه در این مسجد نماز خواند، سه مطلب را از خداوند خواست و خداوند دعای او را در دو مورد اجابت كرد و در یك مورد رد نمود.

عباسی، یكی از مدینه شناسان، پس ازنقل حدیث حضور و دعای پیامبرخدا صلی الله علیه و آله در این مسجد، می گوید: «و لهذا سمّی مسجد الإجابة» یعنی به جهت قبول دعای آن حضرت در دو مورد از خواسته هایش، این مسجد «الاجابه» خوانده شد.(12)

نام دیگر «مسجد الاجابة»، «مسجد بنی معاویه» است؛ زیرا این مسجد به وسیله قبیله بنی معاویة ایجاد گردید و در روستایی كه این قبیله در آن سكونت داشتند قرار گرفته بود و لذا سهمودی این مسجد را این گونه معرفی می كند: «و مِنها مسجد الإجابة و هو مسجد بنی معاویه بن مالك بن عوف من الأوس».(13)

موقعیت مسجد الإجابه

مسجد الإجابه، به فاصله 385 متر و در سمت شمال بقیع، در خیابان ستین قرار گرفته است و فاصله آن با مسجدالنبی صلی الله علیه و آله پس از توسعه آن، 580 متر می باشد.

نماز و دعای رسول خدا در مسجد الإجابه:

درباره نماز و دعای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در «مسجد الاجابة» دو حدیث به ترتیب از سعدبن ابی وقاص و عبداللّه بن جابربن عتیك در «صحیح مسلم» و «موطأ مالك» كه از مهمترین منابع حدیثی اهل سنت می باشند، با مختصر تفاوت در متن آن ها نقل شده است:

متن حدیث در صحیح مسلم:

عَنْ عامِربن سَعد، عَن أبیه، أنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله أقبل ذات یوم من العالیة حتّی مرّ بمسجد بنی معاویة، دخل فركع فیه ركعتین و صلّینا معه و دعا ربّه طویلاً ثمّ انصرف الینا فقال:

«سألتُ رَبِّی أَن لا یهلك أمّتی بِالسنّة فأعطانیها و سألته أن لایهلك أمّتی بالغرق فأعطانیها و سألته أن لا یجعل بأسهم بینهم، فمنعنیها».(14)

عامربن سعد از پدرش سعد وقاص نقل می كند: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله كه از عالیه(15)برمی گشت، عبورش از كنار مسجد بنی معاویه افتاد، وارد این مسجد شد و دو ركعت نماز به جای آورد. ما هم با او نماز به جای آوردیم. رسول خدا آن گاه دعایی طولانی كرد. سپس به سوی ما برگشت و فرمود: من از خدا سه مطلب درخواست كردم و او دعای مرا در دو مطلب از آن ها اجابت نمود ولی در مورد مطلب سوم دعای مرا رد نمود. من از خدا خواستم كه امت مرا با گرسنگی هلاك نكند، خداوند اجابت كرد و از او خواستم امّت مرا با غرق شدن هلاك نكند، خدا این دعای مرا هم اجابت نمود و از او خواستم از میان امت من اختلاف و فتنه را بردارد، خدا این دعای مرا مستجاب ننمود.

متن حدیث در موطأ مالك:

عَن عَبداللّه بن عتیك أنّه قال: «جائنا عبداللّه بن عمر فی بنی معاویة و هی قریةٌ من قری الأنصار، فقال: هل تدرون أین صلّی رسول اللّه من مسجدكم هذا؟ فقلت: نعم و اشرت له الی ناحیة منه، فقال: هل تدری ما الثلاث الذی دعا بهنّ فیه؟ فقلت: نعم، قال: فأخبرنی بهنّ، فقلت: دعا بأن لایظهر علیهم عدوّا من غیرهم و لایهلكهم بالسنین فأعطاها و دعا بأن لایجعل بأسهم بینهم فمنعنیها. قال: صدقت. قال: ابن عمر، فلن یزال الهرج الی یوم القیامة».(16)

عبداللّه جابربن عتیك گوید: روزی عبداللّه بن عمر در محلّه بنی معاویه، كه یكی از روستاهای انصار است، نزد ما آمد و پرسید: آیا می دانید رسول خدا صلی الله علیه و آله در كدام نقطه از این مسجد شما به نماز ایستاد؟ گفتم: آری، و به نقطه ای از مسجد كه پیامبر صلی الله علیه و آله در آنجا به نماز ایستاده بود، اشاره كردم. عبداللّه بار دیگر پرسید: آیا آن سه مطلبی را كه رسول خدا درباره آنها دعا كرد، می دانید؟ گفتم: آری. گفت: آن ها را هم بمن بگو! گفتم: یكی از آن دعاها این بود كه خداوند دشمنان امتش را بر آن ها مسلّط نگرداند و دیگری اینكه آن ها را با گرسنگی هلاك نكند. خدا این دو دعای پیامبر را اجابت نمود و سومین دعای آن حضرت این بود كه خداوند اختلاف و فتنه را از میان امت او بردارد ولی این دعا به اجابت نرسید. عبداللّه عمر گفت: درست گفتی و اضافه نمود:

پس اختلاف درمیان این امت همچنان تا قیامت باقی خواهد ماند.

خلاصه این حدیث را ابن شبّه از سعد چنین نقل می كند:

«اِنَّه كان مَع النَّبیّ فَمَرَّ بِمَسجد بِنی مُعاویة، فدخل فركع ركعتین ثمّ قام فناجی ربّه ثُمّ انصرف».(17)

در متن این نقل، جمله «ثمّ قام» هم وجود دارد و لذا سمهودی می گوید: با توجه به متن این حدیث، برای كسانی كه در این مسجد نماز می خوانند و دعا می كنند، بهتر است به جهت تأسّی به رسول خدا صلی الله علیه و آله در حال ایستاده دعا كنند.(18)

مسجد الإجابه در حدیث شیعه

در مورد دعای حضرت رسول صلی الله علیه و آله در مسجد الإجابه، از امیر مؤمنان علیه السلام نیز حدیثی نقل شده است. گرچه در این حدیث به محل این دعا (مسجد اجابه) اشاره نشده، ولی مضمون آن همان حدیث را كه قبلاً از منابع اهل سنت آوردیم، تأیید می كند.

متن این حدیث كه مرحوم صدوق در خصال با اسناد نقل نموده، چنین است:

عَن عَلِیّ بن أَبی طالِب علیه السلام أَنَّ النَّبیّ صلی الله علیه و آله قال: سألت ربّی تبارك و تعالی ثلاث خصال، فأعطانی اثنتین و منعنی واحدة، قلت: یا رَبّ لا تهلك أُمَّتی جُوعا، قال: لَكَ هذِهِ قلت: یا رَبّ لا تُسَلّط عَلَیهم عدوا مِن غیرهم؛ یعنی مِنَ المشركین، فیحتاجوهم، قال: لَكَ ذلِك قُلتُ: یا رَبّ لا تجعل بِأَسهم بَینهم فَمَنعنی هذه».(19)

مسجد الإجابه در تاریخ

از احادیثی كه در مورد مسجد الإجابه نقل كردیم، معلوم می شود كه این مسجد از مساجدی است كه در حال حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله و به وسیله قبیله بنی معاویه ساخته شده بود و لذا چون آنحضرت از كنار آن عبور می كرد وارد گردید و نماز به جای آورد و دعا نمود.

پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله باز از منابع تاریخی استفاده می شود كه مسجدالاجابه پس از رسول خدا نیز به مدت چند قرن به صورت مسجد و با همان اسم «الاجابة» و «بنی معاویه» معروف بوده و گفتار ابن شبّه متوفّای 262ق كه اشاره نمودیم شاهد بر این معناست.

در قرن هفتم

ولی از گفتار ابن نجار (متوفای 643ه . ق.) استفاده می شود كه این مسجد در زمان او، رو به ویرانی گذاشته و بخشی از ساختمان آن فرو ریخته است؛ زیرا او می گوید:

«و مسجدان قریبان من البقیع؛ أحدهما یعرف بمسجدالإجابة و فیه استوانات قائمة و محراب ملیح و باقیه خراب، و آخر یعرف بمسجد البغلة».(20)

«دو مسجد درنزدیكی بقیع است؛ یكی معروف به مسجد الإجابه، كه دارای چند ستون و محراب زیباست ولی بقیه آن خراب است و مسجد دیگر معروف به مسجد بغله است.»

از گفتار مطری (متوفّای 741ه . ق.) استفاده می شود كه پس از گذشت یك قرن و در زمان او هم این مسجد به همان حالت خرابی بوده است، حتی ازستون ها و محرابی كه ابن نجار، یك قرن قبل از مطری به وجود آن ها اشاره نموده، اثری باقی نبوده و آبادی بنی معاویه نیز، كه مسجد در این آبادی قرار داشت، به صورت تلّی از خاك درآمده بود؛ «و یعرف هذا المسجد بمسجد الإجابة و هو شمالیّ البقیع مع یسار الطریق السالك الی العریض وسط تلول و هی آثار قریة لبنی معاویة و هو الیوم خراب».(21)

تا اوایل قرن نهم؛ از گفتار مكّی (متوفای 854ه . ق.) كه كلام مطری «و هو الیوم خراب» را تكرار نموده(22)معلوم می شود كه مسجد الإجابه تا اوایل قرن نهم با همان حالت ویرانی بوده است.

در اواخر قرن نهم؛ سمهودی (متوفای 911 ه . ق.) از تعمیر و ترمیم این مسجد در اواخر قرن نهم خبر می دهد و در عنوان «مسجد الإجابه» می گوید: این یكی از همان دو مسجد است كه ابن نجار آن ها را در حالی كه خراب بوده اند، مشاهده نموده، ولی امروز از آن ستون هایی كه او در داخل این مسجد از آن ها یاد نموده، اثری نیست و مسجد هم تعمیر و تجدید بنا شده است.

سمهودی می افزاید: من مساحت این مسجد را اندازه گیری كردم، از شرق به طرف غرب، بیست و پنج ذراع، (تقریبا31 12 متر) و از قبله به سوی شمال بیست ذراع (تقریبا 10 متر) بود.

مسجد الإجابه در قرن چهاردهم و درحال حاضر

ازگفتار عیّاشی، مؤلف كتاب «المدینة بین الماضی والحاضر» (متوفای 1400ه . ق.) معلوم می شود كه ساختمان مسجد الإجابه، به طوری كه سمهودی در اوایل قرن دهم از آن یاد نموده، تا قرن چهاردهم یك بار دیگر تخریب شده و در این تاریخ مجددا تجدید بنا گردیده است. او می گوید ساختمان مخروبه فعلی، نشانگر وجود محراب و گنبد در این مسجد است، تا اینكه در این اواخر عنایت خدا شامل حال ساكنان اطراف آن شد و مسجد تجدید بنا گردید و به صورت مناسب درآمد و این ساختمان جدید دارای مناره زیبا و مشرف بر اطراف می باشد.(23)

گفتنی است این ساختمان همان است كه نویسنده این سطور در طول بیش از بیست سال، بارها در آن حضور یافته و به نماز و دعا پرداخته ام. لیكن از سال 1418ه . ق.) ساختمان یاد شده به وسیله وزارت اوقاف حكومت سعودی تخریب و به صورت زیبا و وسیع تر از ساختمان پیشین تجدید بنا گردید.

مسجد مباهله كجاست؟

پس از آشنایی با این مسجد، اكنون به بحث می پردازیم كه: مسجد مباهله كجا است و دلیل وجود آن از نظر منابع شیعه و اهل سنت چیست؟

مسجد مباهله از نظر مدینه شناسان

پیشتر اشاره شد كه مدینه شناسان نسبت به مساجد قدیمیِ مدینه و به نقاط و محل هایی كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن ها نمازگزارده، اهمیت فراوان داده و به جزئیات حوادثی كه در این مساجد به وقوع پیوسته، مانند: «دعای رسول خدا در مسجدالإجابه در حالی كه ایستاده بود» پرداخته اند و هر یك از نقاطی كه نماز خواندن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در آن مسلّم و یا محتمل بوده، مستقلاً و جداگانه معرفی كرده اند و باز محل هایی را كه در مسیر آن حضرت از مدینه تا مكه، در نماز آن حضرت مورد استفاده بوده مانند مسجد «غدیر» و مسجد «معرّسح مشخص نموده اند و حتّی در كنار مساجد مدینه مسجد ضرار و چگونگی ایجاد آن به وسیله منافقان و معرفی آنان و چگونگی تخریب و سوزاندن آن به دستور رسول خدا را به طور مشروح مطرح كرده اند.

در این میان، تنها مسجدی كه نام ونشانی از آن در منابع نیامده و به طور صریح و یا تلویحی و با اشاره از آن ذكری نشده، «مسجد مباهله» است و این عملكرد، آن هم درباره محلی كه یكی از بزرگ ترین حوادث دوران زندگی رسول خدا در آن به وقوع پیوسته، نشانگر این است كه از نظر مدینه شناسان در طول تاریخ مسجدی به عنوان «مباهله» وجود نداشته است؛ زیرا اگر چنین مطلبی واقعیت داشت، این مورّخان و مدینه شناسان از ذكر آن غفلت ننموده و در معرفی آن كوتاهی نمی كردند.

مسجد مباهله در منابع شیعه

مراجعه به روایات شیعه، در مورد مساجد و مكان های مقدس و زیارتی در مدینه، نشانگر این است كه در این روایات هم، مانند منابع مدینه شناسی، مسجدی به نام «مباهله» معرفی نشده و در گفتار ائمه علیهم السلام از چنین مسجدی نام برده نشده است و این بهترین دلیل برعدم وجود «مسجد مباهله»است؛ زیرا درصورت وجود چنین مسجدی، ائمه هدی علیهم السلام آن را به پیروانشان می شناساندند و در كتب حدیث و منابع فقهی و در مجموعه های ادعیه و زیارات، همان گونه كه عبادات و ادعیه روز مباهله عنوان شده، منعكس می گردید؛ زیرا چنین مسجدی می تواند از دو جنبه تاریخی و معنوی، بر اكثر مساجد مدینه تفوّق و برتری داشته باشد:

یكی به لخاط این كه چنان مسجدی، نشانه و یاد بود از یك حادثه عظیم تاریخی است كه در این حادثه با هدایت و راهنمایی وحی الهی، حقانیت اسلام تا قیامت عملاً رقم خورده است.

و دیگر به لحاظ حضور اهل بیت عصمت و طهارت در این مراسم، آن هم طبق دستور صریح قرآن مجید كه در این صحنه، یكی از بزرگترین فضایل این خاندان برای همیشه به ثبت رسید و در مقام و منزلت آنان برای كسی جای شك و تردید باقی نماند.

مساجدی كه ائمه علیهم السلام در باره آنهاتوصیه كرده اند:

برای توضیح این موضوع، به بررسی روایاتی از ائمه هدی می پردازیم كه در آنها مساجدی را به خصوص معرفی كرده اند و حضور در آن ها را، در ضمن سایر مشاهد، برای پیروانشان توصیه و تأكید نموده اند.

و این مساجد و مشاهد عبارتنداز: مسجد قبا، مسجد مشربه امّ ابراهیم، مسجد فضیخ، مسجد فتح، مسجد احزاب و قبور شهدا در احد.

در یكی از روایات كه در كافی از معاویة بن عمار نقل شده، چنین آمده:

عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : «لا تَدَعْ إِتْیَانَ الْمَشَاهِدِ كُلِّهَا مَسْجِدِ قُبَاءَ فَإِنَّهُ الْمَسْجِدُ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ وَ مَشْرَبَةِ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ وَ مَسْجِدِ الْفَضِیخِ وَ قُبُورِ الشُّهَدَاءِ وَ مَسْجِدِ الاْءَحْزَابِ وَ هُوَ مَسْجِدُ الْفَتْحِ...».(24)

باز در كافی از عُقْبَة بن خالد آمده است:

قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : «أَنَّا نَأْتِی الْمَسَاجِدَ الَّتِی حَوْلَ الْمَدِینَةِ فَبِأَیِّهَا أَبْدَأُ فَقَالَ ابْدَأْ بِقُبَا فَصَلِّ فِیهِ وَ أَكْثِرْ فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَسْجِدٍ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی هَذِهِ الْعَرْصَةِ، ثُمَّ ائْتِ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ فَصَلِّ فِیهَا وَ هِیَ مَسْكَنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مُصَلاَّهُ ثُمَّ تَأْتِی مَسْجِدَ الْفَضِیخِ فَتُصَلِّی فِیهِ فَقَدْ صَلَّی فِیهِ نَبِیُّكَ فَإِذَا قَضَیْتَ هَذَا الْجَانِبَ أَتَیْتَ جَانِبَ أُحُدٍ فَبَدَأْتَ بِالْمَسْجِدِ الَّذِی دُونَ الْحَرَّةِ فَصَلَّیْتَ فِیهِ ثُمَّ مَرَرْتَ بِقَبْرِ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَسَلَّمْتَ عَلَیْهِ ثُمَّ مَرَرْتَ بِقُبُورِ الشُّهَدَاءِ فَقُمْتَ عِنْدَهُمْ فَقُلْتَ...».(25)

و در روایت حلبی چنین آمده است:

عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : «هَلْ أَتَیْتُمْ مَسْجِدَ قُبَاءَ أَوْ مَسْجِدَ الْفَضِیخِ أَوْ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ؟ قُلْتُ: نَعَمْ، قَالَ: أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ مِنْ آثَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْءٌ إِلاَّ وَ قَدْ غُیِّرَ غَیْرَ هَذَا».(26)

منشأ اشتباه كجاست؟

به طوری كه ملاحظه كردید، تا كنون هیچ دلیل و مدركی بر وجود مسجد مباهله؛ اعم از شیعه و اهل سنت، به دست نیامد و از نظر حدیثی و تاریخی، وجود چنین مسجدی را نمی توان مورد تأیید قرار داد، لیكن به طوری كه در آغاز بحث اشاره كردیم، علی رغم این واقعیت، در سال های اخیر در میان گروهی از مسلمانان، همان «مسجد الإجابه» به عنوان «مسجد مباهله» شناخته شده و زائران، به ویژه در موسم حج، گروه گروه برای زیارت آن به همین عنوان «مباهله» حركت می كنند و راهنمای آنان، در این مسجد، درباره مباهله سخنرانی كرده، صحنه آن را ترسیم می كند و به عقیده خود، محل استقرار هر یك از دو گروه مسلمانان و مسیحیان و جایگاه هر یك از پیامبر و اهل بیت را از این مراسم به حاضرین توضیح می دهد. البته این برنامه، نه از روی عمد و با آگاهی از سابقه تاریخی این مسجد، بلكه در اثر اشتباهی بوده كه به وجود آمده است و این اشتباه موجب شده است كه مسجد مباهله جایگزین مسجد الإجابه گردد.

اكنون باید دید منشأ این اشتباه چه بوده و این جابه جایی چگونه پدید آمده است.

آنچه در این زمینه به نظر می رسد، دو چیز است:

1 ـ تشابه اسمی

پر واضح است كه نوعی تشابه میان مفهوم واژه «اجابه» و «مباهله» وجود دارد و هر یك از این دو واژه، متلازم با دعا است و در مقام به كارگیری هر یك از مباهله و اجابه، دعا نیز به ذهن شنونده تبادر می كند و در اثر این تشابه وتلازم از یك جهت و اهمیت مسأله مباهله در اذهان مسلمانان به ویژه در اذهان شیعیان خاندان عصمت و طهارت از جهت دیگر، موجب شده است كه به جای مسجد الإجابهمسجد مباهلهاستعمال شود و این موضوع در اثر كثرت استعمال به صورت یك واقعیت تاریخی درآمده است.

گفتنی است، این نوع تغییر و تحریف در وقایع و حوادث تاریخی و در باره امكنه و اشخاص، فراوان رخ داده و در موارد زیادی دیده می شود و به تناسب موضوع، به یك مورد از این تحریف ها اشاره می كنیم و آن اینكه:

از نظر منابع تاریخی، عاتكه عمّه رسول خدا صلی الله علیه و آله بر خلاف صفیّه، در مكه و قبل از اینكه اسلام را بپذیرد، از دنیا رفته است(27)ولی امروز در مدینه و در كنار قبر صفیه، قبر دیگری را به عاتكه نسبت می دهند و برای هر دو یك زیارت نامه تنظیم گردیده و هر دو را با هم مخاطب قرار می دهند؛ «اَلسَّلامُ عَلَیْكُما یا عَمَّتَیْ رَسُولِ اللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَیْكُما یا عَمَّتَیْ نَبِیِّ اللّهِ» و جای تأسف است كه این نه تنها به كتب زیارات جدید بلكه به مناسك حج بعضی از مراجع عالی قدر نیز راه یافته است.

2 ـ ذكر مسجد مباهله در گفتار یكی ازعلما

علی رغم مطالب گذشته و اینكه در منابع حدیثی و تاریخی شیعه و اهل سنت، از مسجد مباهلهن امی و ذكری به میان نیامده، شیخ بزرگوار مرحوم محمدبن المشهدی(28)در كتاب خود «مزار كبیر» در ضمن توصیه زائران مدینه منوره بر نماز خواندن در مساجد و امكنه مقدسه این شهر، خطاب به آنان چنین می گوید:

«و تصلّی فی دار زین العابدین علی بن الحسین علیهماالسلام ما قدرت و تصلّی فی دار جعفربن محمد الصادق علیهماالسلام و تصلّی فی مسجد سلمان الفارسی رحمه الله و تصلّی فی مسجد أمیرالموءمنین علیه السلام و هو محاذی قبر حمزة علیه السلام و تصلّی فی مسجد المباهلة ما استطعت و تدعو فیه بما تحبّ و قد ذكرت الدعاء بأسره فی كتابی المعروف ببغیة الطالب و إیضاح المناسك».

این متن را علامه مجلسی رحمه الله در بحار الأنوار و محدّث نوری در مستدرك نقل نموده اند.(29)و پس از آنان، به تبعیت از ایشان، در بعضی از مؤلفات و كتب ادعیه و زیارات نیز همان متن و یا ترجمه آن آمده است.

ولی در كلام محمدبن المشهدی، جای این سوال باقی است كه ایشان همانگونه كه محل مسجد امیرمؤمنان علیه السلام را معرفی می كند كه: «وَ هُوَ مُحاذی قبر حمزة علیه السلام » چگونه از ذكر محل مسجد مباهله خودداری وزریده است و آیا منظور وی از این مسجد، همان مسجد الإجابه است و یا مسجد دیگری است كه در زمان او معروف بوده ولی با مرور زمان از میان رفته و فراموش شده است؟

البته احتمال دوم بعید به نظر می رسد؛ زیرا اگر در زمان وی چنین مسجدی وجود داشت، مسلمانان از حفظ و حراست آن غفلت نمی كردند و در تعمیر و تجدید بنا و ابقای آن مانند سایر مساجد قدیمی مدینه، سعی و تلاش می نمودند.

ولی احتمال نخست كه منظور وی از مسجد مباهله، همان مسجد الإجابه بوده، قوی به نظر می رسد و می توان گفت كه در اثر تشابهی كه پیشتر اشاره كردیم، صاحب مزار كبیر هم به جای مسجد الإجابه، مسجد مباهله را به كار برده و جمله اخیر ایشان هم مؤید این احتمال است كه می گوید: تا می توانی در این مسجد نماز بخوان و آنچه می خواهی و دوست داری، در این مسجد از خدا بخواه.

و این توصیه ایشان به این اعتبار است كه رسول خدا در این مسجد نماز خوانده و دعا كرده و دعای آن حضرت مستجاب شده است و زائران هم به جهت تأسی به آن حضرت، به نماز بایستند و دعا كنند.

و اگر منظور ایشان، مسجدی به عنوان مسجد مباهله بوده، به یقین برای بیان اهمیت این مسجد، لازم بود به وقوع این حادثه مهم تاریخی، در این محل اشاره كند.

ولی به هر حال، نقل این جمله در این كتاب ها در جلب توجه زائران به این مسجد، به عنوان «مسجد مباهله» مؤثر بوده و از تحقیق و بررسی اصل موضوع مانع گردیده است.

چرا در محل مباهله مسجد بنا نشده است؟

با توجه به دلایلی كه درباره عدم وجود مسجد مباهله نقل گردید، ممكن است این سؤال در ذهن خواننده پدید آید كه: چرا در محلّ مباهله، با اهمیت تاریخی و معنوی كه از آن برخوردار بود، مسجدی بنا نشده است، در حالی كه برای حفظ آثار پیامبرخدا صلی الله علیه و آله نقاط مختلف دیگر،كه ازاهمیت كمتری برخوردار بودند، به صورت مسجد درآمده اند؟

پاسخ این پرسش، از مطالبی كه پیشتر درباره چگونگی بنای مساجد قدیمیِ مدینه آوردیم، روشن می شود كه بعضی از این مساجد، در زمان رسول خدا به دستور آن حضرت و بعضی دیگر به وسیله مسلمانان بنا شده است و بخش مهمّی از این مساجد هم به وسیله عمربن عبدالعزیز درنقاطی كه نماز خواندن رسول خدا در آن ها ثابت و مسلّم بوده، ساخته شده است. گرچه طبق مضمون روایات، پیامبر اسلام قبل از حركت به میعادگاه مباهله، با حضور اهل بیتش به نماز و دعا پرداخت ولی در محل مراسم مباهله هیچ دعا و نماز به جای نیاورده است.

زیرا روحانیون و نمایندگان مسیحیان نجران با مشاهده رسول خدا كه بدون تشریفات و با نفرات محدود از خواص نزدیك و فرزندان خردسالش، به میعادگاه آمده است سخت به وحشت افتادند و از اقدام به مباهله خودداری كرده و حاضر به مصالحه شدند و به شرایط ذمّه تن در دادند.

به هر حال، در این محل نمازی اقامه نشده است تا به وسیله عمربن عبدالعزیز و یا هر فرد دیگر، به عنوان جایگاه نماز رسول خدا و مانند همه مساجد تاریخی مدینه، به مسجد تبدیل شود و ممكن است به جهت اهمیت این مراسم، محل برگزاری آن نیز در اوایل اسلام در میان مردم مدینه معروف و مشخص بوده كه با مرور زمان ونبودن هیچ علامت و نشانی، به فراموشی سپرده شده است.

انگیزه طرح این موضوع چیست؟

باز ممكن است پرسش دیگری در این زمینه مطرح شود كه اصلاً انگیزه طرح این بحث چیست؟ مسجدی است از مساجد قدیمی مدینه منوره كه گروهی از مسلمانان آن را به عنوان مسجد الإجابه و گروه دیگر به عنوان مسجد مباهله جزو مساجد با فضیلت می دانند و در آن به نماز و دعا می پردازند. به چه داعی و انگیزه ای این بحث را مطرح و تحقیق و بررسی می نماییم و دیدگاه گروهی را در مقابل گروه دیگر نفی می كنیم.

پیش از پاسخ به این پرسش، ذكر این مطلب ضروری است كه شخص نگارنده سطور، معتقدم كه با توجه به اصالت و حقانیت عقیده شیعه و گسترش اطلاعات وارتباطات و پیدایش وسایل تبلیغی و توجه و نگرش جدیدی كه در اثر انقلاب اسلامی نسبت به شیعه در جهان اسلام به وجود آمده، در حال حاضر باید شیعیان وپیروان اهل بیت علیهم السلام حركت مثبتی را در ابراز اندیشه و افكار خویش و معرفی تشیع در سطح بین المللی آغاز كنند و اكنون وقت آن رسیده است كه تشیع به عنوان یكی از مذاهب اسلامی و داراری عقایدی مستقل در اصول و فروع و برخوردار از فقهی ریشه دار و مستدل، در برابر سراسر و به ویژه در مراسم حج مطرح شود و شیعیان بدون كوچكترین تردید و تزلزل، مانند پیروان مذاهب دیگر اسلامی، به مسلّمات عقیده خود در اصول وفروع عمل و آن را با افتخار و مباهات به سایر مسلمانان معرفی نمایند.

اگر روزی بعضی از افراد كم مایه و بی اطلاع، در مسأله ولایت به نوعی تسامح و تعامل سخن می گفتند، امروز باید عقیده خود را صریح و تشیع خود را بی دغدغه اظهار نمایند.

و اگر روزی در مسأله تكتّف در نماز و سجده بر فرش، بر خلاف فقه شیعه، با برادران اهل سنت مماشات و از فقه آنان پیروی می كردند، امروز باید جزئیات اعمال خود را مطابق فقه شیعه و به طور علنی انجام دهند.

البته اقدام به چنین عملی و نیل به این هدف و تغییر روشِ موجود پس از قرن ها، كاری نیست كه به سهولت انجام پذیرد و به سادگی و به سرعت تحقّق یابد، بلكه از یك سو نیازمند توجّه عالمان دینی و متفكّران دلسوز مذهبی است و از سوی دیگر وظیفه شناسی و همّت همه افراد جامعه شیعه را می طلبد و لذا امروز از واجبات مهم جهان شیعه این است كه در حفظ مسلّمات خود از اصول و فروع با تمام توان بكوشد و آن چه را كه خارج از دائره اصول و فروع و بیرون از محدوده فقه و احیانا موجب وهن آیین و موجب ایراد و اشكال مخالفان است، كنار بگذارد.

اكنون برمی گردیم به اصل سؤال كه: «انگیزه طرح این بحث چیست؟»

در پاسخ این پرسش می گوییم: عنوان نمودن هر موضوع غیر مستند و احیانا خلاف واقع به صورت یك واقعیت و حقیقتِ مسلّم، گذشته از این كه اغراء به جهل و ارائه یك مطلب موهوم و خیالی به صورت وجود قطعی آن است، كه از نظر عقل و شرع عملی مذموم و نكوهیده می باشد، انجام دادن این نوع اعمال در شرایط كنونی، با وجهه عمومی جهان شیعه ارتباط پیدا می كند و اجرای این برنامه ها به اصل عقیده شیعه لطمه وارد می سازد.

توضیح مطلب اینكه:

متأسفانه پیروان اهل بیت عصمت و طهارت در طول تاریخ، به علل و انگیزه های مختلف سیاسی ـ مذهبی مورد اتهام و افترا قرار گرفته اند و مطالب ناروا و بی اساس فراوان به شیعیان، كه پیروان واقعی اسلام هستند، به عنوان روافض نسبت داده شده است كه این تهاجم در بعضی از مقاطع تاریخ؛ مانند دوران بنی امیه و بنی عباس و همچنین در دوران عده ای از سلاطین عثمانی، از شدّت بیشتری برخوردار بوده است و این اتهامات نه تنها در افواه عموم رایج بوده، بلكه در متن كتاب ها و تألیفات زیاد نیز منعكس شده كه امروز این كتاب ها به شیوه های مختلف در اختیار تمام طبقات، از دانش آموز مدارس ابتدایی گرفته تا دانشگاهیان و اصناف مختلف در كشورهای اسلامی قرار می گیرد و اساس دیدگاه آن ها را نسبت به شیعه همین كتاب ها تشكیل می دهد.

در این میان، كتاب های ابن تیمیه و گفتارهای او، امروز در میان عده ای از مسلمانان از جایگاه خاصی برخوردار است و مطالب او از سوی پیروانش به عنوان احیاگر اسلام در قرن هشتم و كسی كه فتاوای او حتی فتاوا و نظریات فقهی و اعتقادی پیشوایان چهارگانه اهل سنت را تحت الشعاع قرار داده، مطرح و ترویج می شود و اتهامات و مطالب خلاف واقع او درباره شیعه، به عنوان یك امر مسلّم تلقی می گردد و یكی از این افتراها و تهمت های ناروا این است كه او می گوید:

«عقلای مسلمان اتفاق نظر دارند كه در میان اهل قبله از نظر جهل و ضلالت و دروغ و بدعت... هیچ گروهی در حد روافض نیست!»(30)

به طوری كه ملاحظه می كنید، متهم كردن شیعه به دروغگویی، به وسیله فردی متعصب و منحرف، نسبتی است بی اساس و بدون ارائه كوچك ترین دلیل و شاهد و لذا هر خواننده منصف، افترا و كذب بودن آن را می یابد و حد اقل با شك و تردید به آن می نگرد.

ولی در عصر حاضر پیروان ابن تیمیه برای اثبات مطالب ناروا و هتّاكی های او، در پی دلیل تراشی و ارائه مدرك و سند هستند و لذا با دقت و حساسیت مراقب اعمال و رفتار شیعیان می باشند كه اگر مطلبی خلاف واقع «و لو از روی اشتباه» از آن ها مشاهده كنند با امكانات تبلیغی گسترده ای كه در اختیار دارند، به همه مسلمانان دنیا منعكس نمایند و تبدیل مسجد الاجابه به مسجد مباهله و لو از روی اشتباه و عدم آگاهی است، اما می تواند یكی از مصادیق بارز آن گردد و بر افترایی كه از سوی ابن تیمیمه، درباره شیعیان مطرح شده است، مهر تأیید بزند.

پی نوشتها:


1 ـ جنّ : 18

2 ـ توبه : 18

3 ـ ابن شبه، تاریخ، ج1، صص57 و 75

4 ـ اخبار مدینه الرسول، این كتاب در سال 1401 در 167 صفحه و در مكه معظمه چاپ شده است.

5 ـ تألیف احمد یاسین، متوفای 1380 ق. چاپ مكه.

6 ـ تألیف علی حافظ ، چاپ مدینه 1405 ق.

7 ـ محمد الیاس، چاپ مدینه، 1418 ق.

8 ـ ابن نجار، اخبار مدینه الرسول، ص116

9 ـ ابن شبه، تاریخ المدینه، ج1، ص74

10 ـ او سلطان سلیمان اول مشهور به قانونی و از سلاطین عثمانی است. تولد وی در سال 900 ق. است. در سال 926 به سلطنت رسید و در سال 974 از دنیا رفت.

11 ـ المدینة المنوره و تطوّرها العمرانی، ص313

12 . احمد عباسی، عمدة الاخبار فی مدینة المختار، ص176

13 ـ سمهودی وفاء الوفا، ج3، ص828

14 ـ مسلم، صحیح، كتاب الفتن، باب هلاك هذه الامة بعضهم ببعض، حدیث2890

15 ـ به منطقه ای كه مسجد قبا واقع است، عالیه و عوالی گفته می شود.

16 ـ مالك موطأ، ج1 باب ما جاء فی الدعاء.

17 ـ ابن شبه، تاریخ، ج1، ص68

18 ـ سمهودی، وفاء الوفا، ج3، ص829

19 . صدوق، الخصال، ج1، ص83

20 ـ ابن نجار، اخبار مدینة الرسول، ص116

21 ـ مطری، التعریف بما آنست الهجرة، ص47

22 ـ به نقل محمد الیاس در المساجد الأثریه، ص37

23 ـ عیاشی، المدینه بین الماضی و الحاضر، ص114

24 . الكافی، ج4، ص560

25 . الكافی، ج4، ص560

26 . الكافی، ج4، ص561

27 ـ در توضیح این موضوع، به «تاریخ حرم ائمه بقیع» از این نویسنده، صص273 ـ 274 مراجعه شود.

28 ـ بنابر آنچه در بحارالأنوار و مستدرك و الذریعه آمده، محمدبن المشهدی از علمای مورد اعتماد بوده و كتاب او «المزار الكبیر» مرجع كتب ادعیه و زیارات است. او از علمای قرن ششم می باشد و كتاب «المزار الكبیر»ش به صورت خطی است كه مرحوم صاحب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» چند نسخه موجود آن را معرفی كرده است.

29 ـ المزار الكبیر، صص27 و 28 به نقل از بحارالأنوار، ج100، ص225 و خاتمه مستدرك الوسائل ج1، ص359

30 ـ منهاج السنه، ج1، ص13 ـ