شهر سامرا

سامرا به سبب وجود مرقد مطهر دو پیشوای شیعه، امام هادی (ع) و امام عسكری (ع) ، مورد توجه جهان تشیع است. این شهر در كرانه شرقی رود دجله، درمیان راه بغداد تكریت واقع شده است. در حال حاضر، این شهر مركز استان صلاح الدین است كه از شرق به استان تمیم (كركوك)، از شمال به نینوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد محدود می شود. فاصله سامراء تا بغداد 124کیلومتر است. سامرا هم چون شهرهای دیگر عراق، قدمت دیرینه ای دارد. برخی بنای آن را عصر قبل از اسلام، یعنی دوران اشكانیان و ساسانیان می دانند، برخی نیز شاپور ذوالاكتاف را بانی این شهر دانسته اند. به گفته یاقوت حموی، سامراء را (سام بن نوح ( اخته است و شاید وجه تسمیه آن به سامراء نیز همین باشد: (سام راه ( یعنی راه عبور و مرور سام فرزند نوح. در عصر ساسانی، این منطقه (التیرهان ( نام داشت و قبل از 393 ق تاریخ اسكندری به چنین نامی مشهور بوده است. سامرا همراه دیگر شهرهای عراق در سال 17 ق توسط سعد بن ابی وقاص فتح شد. از این هنگام تا پایان قرن دوم هجری تنها یك دیر در سامراء وجود داشت. در 221 ق، به لحاظ آن كه معتصم تركان را بر امور نظامی و دیوانی مسلط ساخته بود، هفتاد هزار نفر از نظامیان ترك بغداد را جولان گاه تاخت و تاز اسب های خویش ساخته و بی مهابا در كوچه های شهر می تاختند و برای مردم شهر مزاحمت و آزارهای زیادی داشتند. از آن رو، برخی از مردم به معتصم شكایت بردند و او نیز به چاره جویی برآمد و در اطراف بغداد نقطه ای رابهتر و مناسب تر از این مكان نیافت و چون ساخت شهر را به پایان رساند تركان را از بغداد به سامرا برد و مردم شهر را از آزار آنان رهانید. مردم وقتی شهر جدید را دیدند خوشحال شدند كه از ایذاء تركان خلاصی یافته اند و آنجا را (سر من رأی ( نامیدند; یعنی خوشحال شد كسی كه آن را دید. از آن زمان، پایتخت خلافت عباسی بین سال های 221 تا 276 ق به سامراء انتقال یافت و این شهر در دوره معتصم بسیار آبادان شد .

اماکن تاریخی و زیارتی سامرا

-1 آستان عسكریین

وجود آستان مقدس عسكر یین، امام هادی و امام حسن عسكری (ع) ، شهر تاریخی سامرا را در تاریخ به عنوان شهر مذهبی ثبت رده است. امام هادی (ع) علی بن محمد بن علی بن موسی الرضا (ع) در عصر متوكل، براساس اجبار او، در 243 ق از مدینه رهسپار سامراء شد. بیست سال و نه ماه در سامراء اقامت كرد و سرانجام، در روز چهارشنبه 26 جمادی الآخر 254 در منزل خود، به شهادت رسید و ایشان را در همان خانه شان به خاك سپردند. این خانه را امام هادی (ع) از فرزند یك نصرانی خریده بود و بسیار بزرگ و وسیع بود. براساس منابع، پ كیر آن بزرگوار را وسط حیاط خانه اش دفن كردند و چندی بعد فرزند ایشان حضرت امام حسن عسكری (ع) (شهادت 260 ق) را در كنار ایشان به خاك سپردند. توسط ناصر الدوله حمدانی شیعی، برادر سیف الدوله، برای قبر این دو بزرگوار قبه ای ساخته شد. از دیگر پادشاهان آل بویه كه در این راه منشأ اثر شده اند می توان معزالدوله را نام برد. او در 37 ق گنبد و صحنی برای حرم ساخت. عضد الدوله دیلمی در 368 ق، در تز یین و تجهیز حرم عسكر یین نیز تلاش های بسزایی كرد. در عصر ایلخانان مغول، شیخ حسن ایلكانی، مؤسس سلسله شیعی جلایریان، در 740 ق تعمیرات گسترده ای در آستان عسكر یین انجام داد. در عصر قاجار، براساس وصیت امیركبیر توسعه و بازسازی حرمین ادامه یافت. بارگاه ملکوتی عسکریین در دوران سلطه اشغالگران، در 23 محرم 1429 مصادف با ?? خرداد ???? در حادثه ای تروریستی مورد حمله قرار گرفت که در این حادثه گنبد و بخشی از گلدست ههای طلایی حرم ویران شد.

-2 مسجدجامع سامرا

مسجد جامع سامراء، كیی از قدیمی ترین مساجد عراق است. ساخت آن به زمان متوكّل عباسی برم یگردد. این مسجد، بزرگترین مسجد عراق است كه 38000 متر مربع مساحت داشته و 14 درب ورودی دارد و حدود 2 یكلومتر پا یین تر از حرم مطهّر عسكر یین (ع) قرار گرفته است. از این مسجد تنها دیوارهای آن و مناره معروف به (ملویه ( باقی مانده است. مسجد بدون سقف بوده و كف آن خاكی است. دیوارهای بسیار ضخیم آن بیشتر به دیوارهای قلعه شباهت دارد؛ ارتفاع دیوارها به 10 متر می رسد و 40 برج در ضلع های آن، باعث شده دیوارها از حالت كینواختی بیرون بیایند. دیوارها و مناره، در دوران معاصر بازسازی شده اند.

در ضلع شمالی مسجدجامع سامراء، به دستور متوكّل عباسی، منار های ساختند كه هنوز هم، پس از سالها، پابرجا مانده و از وردست، دیدگان هر بینند های را به خود جلب میك‌ند و به مناره مَلوِیّه مشهور است. این مناره عظیم به لحاظ سبك و نوع معماری، از عجایب دنیا بوده و در جهان اسلام بی نظیر است. ارتفاع آن به 55 متر م یرسد كه بر روی یك قاعده و پایه مربع شكل به مساحت 32 متر بنا شده؛ به شكل مخروطی تا بالاترین نقطه امتداد میی‌ابد و رأس آن به دایر های با 6متر مساحت ختم م یشود. برخلاف همه مناره ها، پل ههای این مناره، از بیرون و اطراف آن است و به صورت مارپیچ و مدوّر در شش دور، از پا یین تا بالا، امتداد دارد و شكلی چون حلزون به خود م یگیرد. ارتفاع هر پله، حدود 10 سانتیمتر است و علت كوتاهی آن، این است كه خلیفه م یخواست سوار بر اسب، از آنها بالا برود. این بنا و معماری آن، ظاهراً به تقلید از معبدهای كلدانیان و بابلیان ساخته شده است، زیرا كلدانیان این نوع معبدها را برای مراسم قربانی م یساختند كه قربانی را به بالاترین نقطه برده و تقدیم خدایان می كردند.

-3 جامع ابودُلف

جام عابودُلف، كیی دیگر از مساجد قدیمی و تاریخی سامراء است كه توسط ابودُلف قاسم بن عیسی، از حاكمان عباسی، ساخته شده است. این مسجد در شمال شرقی سامراء، در محلّه المتوكلیه قرار داشته و حدود 30000 مترمربع مساحت دارد.

گرچه هم اكنون از این مسجد ویران های بیش بر جای نیست، ولی از نظر كارشناسان معماری اسلامی، از اعتبار ویژ های برخوردار است، زیرا نقشه آن دست نخورده مانده و از دیوارهای آن نیز آن قدر باقی هست كه بتوان یك بازسازی نزدیك به اصل از آن ارائه داد.

4- قبور خاندان عسکریین

• سمانه مادر امام هادی (ع)

سمانه یا سمانه مغربیه، مادر امام هادی (ع) ، ملقب به (ا مالفضل ) و (سیّده) از زنان فاضل و زاهد روزگار بود كه بیشتر روزها را روزه داشت و شب ها به نیایش می پرداخت. او در خانه امام هادی (ع) از دنیا رفت و در همان جا، كنار فرزندش، دفن شد.

• حكیمه خاتون

جناب حکیمه دختر امام جواد (ع) ، خواهر امام هادی و عمّه امام حسن عسكری (ع) است وی در 274 ق وفات یافت و داخل خانه امام هادی (ع) دفن شد كه قبر شریفش پا یین پای عسكریّین و چسبیده به ضریح آن دو بزرگوار است. این بانوی بزرگوار تشرف به محضر چهار امام معصوم را درك كرد و از خواص و اصحاب سرّ ائمه (ع) بوده است. از افتخارات این بانوی بزرگوار تربیت و سرپرستی نرجس خاتون، مادر امام زمان (ع) ، بود. او اول كسی است كه چشمش به جمال حضرت حجت (ع) روشن شد و آن بزرگوار را بوسید و به آغوش كشید و در دوران غیبت صغری به عنوان و یكل و نماینده حضرت مهدی (ع) بود. مرحوم محدّث قم یدر (مفاتیح الجنان ( می گوید: سزاوار است زیارت آن مخدّره با الفاظی كه در زیارت اولاد ائمه (ع) نقل م یشود و یا با زیارتی كه درباره عمّه مكرمه اش حضرت معصومه (دختر گرامی موس یبن جعفر (س) وارد شده، او را زیارت كنند.

• سوسن مادر امام حسن عسكری (ع)

مادر حضرت امام حسن عسكری (ع) را به سبب آن كه جده امام زمان است به (جدّه ) یاد كرده اند. نام های این زن با تقوا و زاهد دیث، حدیثه، سوسن، سلیل و ریحانه بوده است. در متون از وی با عنوان (و یكل) یا (نماینده حضرت مهدی ) (ع) یاد شده است. زیرا شیعیان از ح یكمه خاتون، عمه امام حسن عسكری (ع)، در زمان غیبت صغری سؤال كردند كه اینك به چه كسی رجوع كنند. ایشان گفت: (به جدّه (; یعنی مادر ابی محمد (ع). مادر امام حسن (ع) تا 262 ق زنده بود. او را پس از فوت در آستان عسكر یین، در خانه مسكونی خود، به خاك سپردند.

• نرجس خاتون مادر امام زمان (ع)

نرجس خاتون، مادر بزرگوار حضرت ولی عصر (ع) ، در 260 ق از دنیا رفت و در كنار قبر دو امام بزرگوار، داخل ضریح آن ها، به خاك سپرده شد. این بانوی بزرگوار فرزند شیوعا، پسر قیصر روم، بود كه به عنوان كنیز به سامراء آمد و ح یكمه خاتون او را به امام حسن عسكری (ع) بخشید. نام این بانو در روم (مل كیا ( بود و از نسب مادری به شمعون و همچنین حوار یین حضرت مسیح (ع) می رسید. پس از پذیرش اسلام نام وی به (نرجس ( تغ ییر یافت اما به نام های دیگری چون ریحانه، سوسن و صیقل نیز نامیده می شد. این بزرگوار پس از فوت، در خانه امام حسن عسكری (ع) در محل سكونت خویش، كنار امام دفن شد كه اكنون داخل ضریح مطهر امامین و پشت سر آن ها قرار دارد.

• حسین بن امام هادی (ع)

حسین فرزند امام هادی (ع) و برادر امام حسن عسكری (ع) است. او و امام حسن عسكری (ع) را (سبطین ( می خواندند. او به امامت برادر خود، امام حسن عسكری (ع) ، ایمان داشت و از پیروان او بود. وی را از عابدان و زاهدان زمان خود دانسته اند. گویند دای حضرت حجت (ع) شبیه صدای عمویش حسین بود. این بزرگوار در پا یین پای مبارك امامین هادی و عسكری (س) دفن شده است. *- ابوعبدالله جعفر: فرزند دیگر امام هادی (ع) است. م یگویند كه جعفر، ناخلف بود و لقب كذّاب گرفت. برخی نیز او را توّاب لقب داده اند. پس از رحلت امام هادی (ع) جعفر ادعای امامت كرد؛ نزد خلیفه وقت رفت و گفت: 20000 اشرفی برایت م یفرستم كه فرمان دهی مقام امامت از برادرم سلب شده و من بر مسند امامت بنشینم. خلیفه در جواب گفت: اگر امامت در دست ما بود، آن را برای خودمان حفظش میك‌ردیم. اگر شیعیان از تو نیز مانند پدر و برادرت معجزه و كرامت ببینند، تو را امام خود خواهند دانست و دیگر نیازی به كمك ما نیست. جعفر پس از شهادت برادرش امام حسن عسكری (ع) دوباره ادعای امامت كرد و الله العالم.

اما درمنتخ بالتواریخ، به نقل از بحار از تفسیر عیاشی از مفضل بن عمرو روایت كرده كه سؤال كردند از امام صادق (ع) از این سخن خداوند: ( وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إلِاَّ لیَُؤْمِنَنَّ بهِِ قَبْلَ مَوْتهِِ وَ یَوْمَ القِْیامَةِ یَكُونُ عَلَیْهِمْ شَهیداً ( . امام صادق (ع) فرمود: این آیه در خصوص ما نازل شده است. یقیناً هیچكس از فرزندان فاطمه (س) از این دنیا نم یرود، مگر آنكه به امامت امام زمان خودش اقرار میك‌ند؛ همان گونه كه فرزندان یعقوب اقرار به پیامبری یوسف كردند، تا اینكه (فرزندان یعقوب به یوسف( گفتند: به خدا سوگند یقیناً كه خدا تو را بر ما برتری بخشید و به راستی كه ما خطاكار بودیم.

• امامزاده سیدمحمد

ابو جعفر، سید محمد فرزند امام هادی (ع) در 50 یكلومتری جنوب سامراء و در شمال بغداد و نزدیك قریه ای به نام بلد از نواحی دُجَیل، بین راه بغداد و سامراء، دفن شده است. او، كه از بزرگان و مبارزان عصر خود بود، در میان شیعیان و دوست داران اهل بیت (ع) به (سبع الدجیل (، شیر دجیل، معروف بود. سید محمد در 228 ق، به دنیا آمد و در 252 ق دو سال قبل از شهادت امام هادی (ع) ، درحالی كه از زیارت پدر باز می گشت در قریه بلد بیمار شد و از دنیا رفت و در همان جا خاك شد. از تاریخ بنای بقعه او اطلاعی در دست نیست و به نظر می رسد در دوران عضد الدوله دیلمی ساخته شده باشد. سیدمحمد به جلالت شأن و بروز كرامات معروف است؛ عموم مردم به زیارتش می روند و نذرها و هدایای بسیار به آن جا می برند و به وسیله او از خدا حاجت م یطلبند. اعراب آن منطقه، از آن بزرگوار حساب می برند و كرامات بسیاری از او نقل میك‌نند و نسبت به وی عقیده خاصی دارند؛ به همین سبب مردم آن سامان دعواهای خود را با قسم خوردن به آن بزرگوار حل و فصل می كنند.

-5 ابوهاشم جعفری

داوود ب نقاسم، فرزند اسحاق ب نعبدالله بن جعفر ب نابیطالب، معروف به ابوهاشم، از نواد ههای جعفر طیّار است. نسب این بزرگوار از طرف مادر به محمد بن ابی بكر م یرسد. او از اصحاب امام رضا، امام جواد، امام هادی و امام عسكری (ع) شمرده شده است. قبر ابوهاشم نیز در داخل ضریح آستان عسكر یین قرار دارد.

-6 ابراهیم فرزند مالك اشتر

ابو نعمان ابراهیم، فرزند شجاع و دلاور مالك اشتر است كه مرقد وی در جنوب شهر دُجیل، در هشت فرسخی سامراء و در نزدیکی جاده قدیم بغداد/ سامراء قرار دارد. ابراهیم فرمانده كل سپاه مختار بود كه در زمان عبد الملك مروان بر خلیفه وقت قیام كرد و بصره، كوفه و سایر شهرهای عراق را به تصرف در آورد. ابراهیم در یك درگیری با سپاه خلیفه به فرماندهی عبیداله بن زیاد، عامل اصلی فاجعه كربلا، موفق شد سپاهیان خلیفه را درهم كوبد و هریك از فرماندهان آن سپاه را، كه در حادثه كربلا نقش مؤثری داشتند، به هلاكت برساند. او به همراهی کیسان ابو عمره عبیدالله بن زیاد، شمر بن ذی الجوشن، حرمله، خولی و سایر جنایت كاران كربلا را به بدترین وجهی به قتل رساند و با گرفتن انتقام خون شهیدان كربلا نام خود را در تاریخ ماندگار و جاویدان ساخت. ابراهیم پس از آن به خدمت مصعب بن زبیر در آمد و به عنوان فرمانده سپاه او، در 83 ق، با سپاهیان عبدالملك درگیر شد و در منطقه دیر جاثلیق نزدیك دجیل كشته شد.

• سرداب مقدس

ساخت سرداب در خان ههای عراق برای محفوظ ماندن از گرما متداول بوده است. دهخدا در تعریف (سرداب ( آورده است: خان های كه در زیرزمین سازند و حوض آب سرد در آن باشد و در گرم یتابستان آنجا خواب و استراحت كنند.

خانه امام هادی (ع) در سامرا و سرداب واقع در آن، به جهت این كه مسكن سه تن از امامان معصوم شیعه بوده و آن معصومان سالها در آن زندگی كرده و به عبادت و راز و نیاز با خدای خویش پرداخته اند، در نزد شیعیان جایگاه والا و بالایی دارد.

سرداب این خانه، اكنون در طرف غربی صحن عسكر یین (ع) از جهت شمالی قرار گرفته و در طول این مدت، اصلاحات و تغ ییراتی در آن صورت گرفته است.

تقدّس این مكان شریف، فقط به جهت حضور آن ستارگان آسمان امامت و ولایت در انجاست؛ اما هیچ یك از علماء شیعه سرداب را محل (غیبت ( حضرت حجت (ع) نمی دانند. بعدها مردم عوام و بسیاری از جاهلان پیرامون این واقعه داستان ها ساختند و چنین گفتند كه حضرت مهدی (ع) پس از ورود به چاه داخل سرداب ناپدید شده است. براساس این اعتقاد، زائران شیعه در داخل سرداب، از حوضی كه محل وضوی امام هادی و عسكری (ع) بود، به عنوان تبرك خاك برمی داشتند كه كم كم این مكان به بئر غیبت یا چاه غیبت معروف شد. در این جا ضروری است اشاره شود كه در هیچ یك از منابع معتبر شیعی به این مكان با عنوان (چاه غیبت ( یا (محل غیبت حضرت مهدی ( اشاره نشده است. مسئله (سرداب غیبت ( ساخته و پرداخته افرادی است كه دید مغرضانه به تشیّع دارند. در برخی از منابع اهل سنّت، تهم تهای ناروایی در این زمینه به تشیّع نسبت داد هاند. غیبت امام عصر (ع) را در سرداب از عقاید شیعه پنداشته اند ؛ یاقوت حموی، از تاریخ نویسان اهل سنت، در بیان سامراء گوید: (وبها السرداب المعروف فی جامعها الذی زعم الشیعه ان مهدیهم یخرج منه).. ) در سامراء سرداب معروفی، در مسجد آن شهر، وجود دارد كه شیعه می پندارند مهدی آنان از این سرداب ظهور خواهد كرد]. چنان كه می دانیم، همه منابعی شیعی محل ظهور حضرت مهدی (ع) را مكه ذكر كرده اند.

زیارت حضرت حجّت (ع)

سلیمان ب نعیسی از پدرش نقل میك‌ند خدمت امام صادق (ع) عرض كردم: وقتی كه توان زیارتتان را از نزدیك ندارم، چگونه شما را زیارت كنم؟ فرمود: (ای عیسی! اگر توان آمدن نزد ما را نداری، روز جمعه غسل كن یا وضو بگیر و زیر آسمان قرار بگیر و دو ركعت نماز بخوان و به سوی من توجه كن؛ پس هر كس در زمان حیاتم مرا زیارت كند، گویا در زمان مماتم مرا زیارت كرده است و هر كس در زمان مماتم مرا زیارت كند، گویا در زمان حیات مرا زیارت كرده است !( از این روایت به دست می آید كه زیارت امام حیّ (كه در این زمانحضرت مهدی (ع) م یباشد(. در هر مكانی ممكن است، چنان كه از همین روایت استفاده م یشود كه روز جمعه، در میان سایر ایام و زما نها، ویژگی خاصّی دارد. پس بر عاشقان و شیعیان آن حضرت است كه اگر ممكن شد هر صبح، یادی از آن حضرت كنند و با زیارتها و دعاها، زمزمه و نجوایی با آن بزرگوار داشته باشند و هم برای سلامتی و ظهور حضرتش دعا كنند و اگر هر روز ممكن نشد لااقل هفت های یك بار در روز جمعه، آن حضرت را در مكان مناسبی زیارت كنند و بهتراست آن حضرت را با زیارت (آل یس) زیارت کنند که در بین زیارتنامه های حضرت حجَّت (ع) ، این زیارت از لحاظ سند و متن بهترین زیارتنامه هاست که از ناحیه مقدَّسه خود او وارد شده و به محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری فرموده اند: (اگر بخواهید به واسطه ما به خدا تقرب جوئید و یا به ما نزد کی شوید پس بگوئید آنچه خداوند فرموده: سلام علی آل یس…__