در راه خروجی مدینه به سمت مکه، در فاصله هشت کیلومتری مسجد النبی در جنوب مدینه; سه کیلومتر پس از مسجد قبا، منطقه ذوالحلیفه است که مسجد شجره یا میقات یا ذوالحلیفه در آنجا قرار دارد..

این مسجد، میقات کسانی است که از مدینه عازم حج یا عمره می شوند.

مسجد شجره در محلی واقع شده که رسول خداصلی الله علیه وآله در وقت رفتن به مکه، در زیر درخت سمره نماز خوانده و به همین مناسبت، آن را مسجد شجره می نامند.

افزون بر آن، رسول خداصلی الله علیه وآله در جریان سفر سال ششم هجرت که منتهی به امضای معاهده حدیبیه شد، در همین جا مُحْرم گردید. در سال هفتم جهت عمرة القضاء و همچنین در سال دهم هجری برای انجام حَجّة الوداع در آنجا مُحرم شدند. طبیعی است اهمیت این مکان از لحاظ دینی مسلّم بوده و به دلیل استفاده دائم مردم از آن، همواره مورد توجه بوده است.

در قرون گذشته این منطقه به نام بئر علی یا آبار علی خوانده می شد. بنا به روایتی از حضرت صادقعلیه السلام، این ناحیه به اقطاع، به امام علی علیه السلام واگذار گردید. به همین جهت، چاه های آن نیز که متعلق به آن حضرت بود، به نام آبار علی شناخته شده است.

مسجد شجره در قرن هشتم دچار خرابی شد، اما همچنان مورد استفاده بود. گویا در بنای اولیه، شبستان و صحن داشته، اما در قرون هشتم و نهم تنها دیواری گرد آن بوده است. این مسجد در دوره عثمانی در سال 1058 قمری، به دست یکی از هندیان مسلمان بازسازی گردید و مناره ای برای آن ساختند.

آخرین بازسازی مسجد در روزگار فهد صورت گرفت، منطقه بسیار وسیعی به مسجد و امکانات جانبی مانند پارکینگ اختصاص یافته است، به طوری که جمعاً مساحت آن نود هزار متر مربع می شود. مساحت خود مسجد حدود 26000 متر مربع است. مسجد شجره، یکی از زیباترین معماری ها را در میان مساجد بازسازی شده مدینه منوره دارد.

بر گرفته از کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه نوشته رسول جعفریان

----------------------------

مسجد شجره = ذو الحُلَیْفه آبار علی علیه السلام

این مسجد ، كه امروزه به نامهای « شجره » ؛ « ذوالحُلَیفه » و « اَبیار علی » مشهور است ، یكی از مساجد بسیار مهم خارج از مدینه بوده و به عنوان یكی از میقات ها و مساجد احرام از اهمیت بسزایی برخوردار است .

وجه تسمیه آن به نام های فوق چنین است :

الف ـ شجره ؛ از آن رو آن را چنین خوانند كه پیامبر صلّی الله علیه وآله در آن جا ، كنار درختی به نام « سَمَره » فرود آمد و احرام بست .

ب ـ اِحرام ؛ به سبب آن كه حاجیان برای تشرف به حج ، در این مسجد اِحرام می بندند .

ج ـ ذو الحُلَیفه ؛ « حُلیفه » نام آبی است میان دو قبیله قریش ، كه پیامبرخدا صلّی الله علیه وآله دوست داشتند برای بستن احرام ، كنار درختی در این محل فرود آیند .

د ـ ابیار علی علیه السلام : از آن جهت به این نام شهرت یافت كه حضرت علی علیه السلام برای آبیاری نخلستان ها ، چاه های فراوانی در این منطقه كندند و ابیار نیز اسم جمع « بئر » یعنی چاه است . فیروز آبادی كه در قرن هشتم آن را توصیف كرده ، گوید : این مسجد جز به نام « ابیار علی » علیه السلام شناخته نیست .

پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله سه بار در این مكان مُحرم شده اند :

1 . هنگام صلح حدیبیه  سال ششم هجری

2 . عمره ناشده  سال هفتم هجری

3 . حَجّة الوداع  سال دهم هجری .

زین الدین الاستدار ، در سال 961ق . بنای مسجد را بازسازی كرد و در پیرامون آن دیواری بزرگ ساخت كه تا پایان دوره عثمانی همچنان پا بر جا بود .

طول این مسجد ، از جنوب تا شمال ، 52 ذراع  65/25 متر  و از شرق به غرب نیز به همین مقدار بوده است . در دوران فهد بن عبدالعزیز بگونه بسیار زیبایی بازسازی شد . اكنون مساحت آن به 88000 مترمربع رسیده كه 5000 نمازگزار در آن جای می گیرند .

بر گرفته از کتاب تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه نوشته اصغر قائدان