• ابعاد تربیتی فریضه حج

فریضه حج از آموزه های جامع، زیبا، متنوع، عمیق و پرجاذبه مكتب نورانی اسلام است كه می توان آن را اردوی انسان سازی نامید.
توجه ویژه اولیاء دین به این فریضه، موقعیتهای معنوی استثنایی و منحصر به فرد موجود در آن، پیوند این فریضه در ادعیه با ماه مبارك رمضان و لیلة القدر كه «خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ»(1) می باشد، اهتمام همه مسلمین در طول تاریخ به این مانور بزرگ اسلامی و ابعاد معنوی، سیاسی و فرهنگی آن، بر اهمیت و میزان تأثیرگذاری آن می افزاید. رهبر معظم انقلاب نیز می فرمایند: «حج فرصتی استثنایی از نظر زمانی و مكانی است برای بازگشت انسان به حقیقت خویش.»(2)
آنچه در این مختصر بدان اشاره می شود، نكات تربیتی سیر اعمال در سفر حج است :
1. هجرت
اكثر قریب به اتفاق مسافران حج، به عنوان مقدمه انجام این فریضه الهی، باید هجرتی از وطن داشته باشند. و هر سالكی در سیر الی الله نیازمند هجرت است؛ هجرت از خود، از خلق، از ما سوی الله، كه لازمه اینها دور شدن از تعلّقات و وابستگیها می باشد و در این پادگان سازندگی درون (حج)، این امر در قالب سفری چند روزه تمرین می شود.
2. احرام
الف. تربیت، لباس خاص می خواهد؛ چنان كه در هر باشگاه ورزشی به محض ورود، باید به جای لباسهای بیرون، لباس مخصوص پوشیده شود.
ب. تربیت، واجب و حرام می خواهد. در هر تمرین علمی، ورزشی، هنری و فنی، استادان به شاگردان می آموزند كه در این محیط چه كارهایی بر آنها لازم (واجب) و چه كارهایی برای آنها ممنوع (حرام) می باشد و اگر متعلّم و متربّی نپذیرد، تعلیم و تربیتی برای او نخواهد بود.
ج. تربیت، نیت و ذكر خاص داد. برای برخی نرمشها در ورزش، شعار و یا سرود خاص می خوانند.
ـ واجب اوّل در احرام با كندن لباس پَست دنیا و پوشیدن لباس احرام مرضی حق محقق می شود؛ همان لباسی كه در آن خودخواهی و فخرفروشی راه ندارد، و همه را در یك شكل در محضر معبود قرار می دهد تا تنها تفاوت به تقوا باشد كه «اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ اَتْقكُمْ»؛(3) «به راستی كه گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزكارترین شماست.»
ـ واجب دیگر احرام، نیت كردن و پذیرفتن انجام اعمال واجب پس از احرام و ترك محرماتی است كه شاید به اقتضای اولیه هیچ حرمتی نداشته باشند، ولی اقتضای تربیت، آنها را حرام كرده است، مثل: بوییدن بوی خوش و... .
ـ واجب دیگر، همان سرود زیبای احرام است كه حاجی باید خود را در معرض دعوت حق قرار دهد و با تمام آمادگی ظاهری، نگران پذیرش از جانب محبوب باشد: «لَبَّیْكَ اللّهُمَّ لَبَّیْكَ لَبَّیْكَ لا شَریكَ لَكَ لَبَّیْكَ... .»

این همان مقام خوف و رجاء است كه در تربیت سهم به سزایی دارد و مانع از عجب و ناامیدی می شود. همه تلاش بندگان خدا و احرام بستگان این است كه آیا با این احرام و تلاش و مجاهدت، مَحرم اسرار الهی شده اند و به خلوتگه بندگی راه یافته اند یا نه؟ چنان كه گفته اند: «مُحرم كه شدی، بكوش مَحرم باشی.»
3. طواف
گشتن به دور خانه خدا در معیار مشخص مكانی و عددی و جهتی، پیام آور این معناست كه:
اولاً، انسان موجودی است كه دارای حركت است و ثانیا، این حركت باید در مسیر تقویت توحید و روح عبودیت و خداپرستی باشد. ثالثا، محوریت ولایت در این حركت و همراهی انسان با امام حق یك ضرورت است. (شاید عدد 7 كنایه از اسامی 14 نور پاك باشد كه بدون تكرار هفت اسم بیشتر نیست و بیانگر این حقیقت باشد كه امام رضا علیه السلام فرمودند: «... یَقُولُ اللّه ُ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ حِصْنی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنی اَمِنَ مِنْ عَذابی، قالَ الرِّضا بِشُرُوطِها وَ اَنَا مِنْ شُرُوطِها؛(4) خداوند می فرماید كه لا اله الا اللّه قلعه من است. پس كسی كه در قلعه من داخل شود، از عذاب من در امان است. امام رضا علیه السلام فرمود: [این امنیت از عذاب وابسته] به شروط آن است و من از شروط آن هستم.»
كعبه یك سنگ نشانی است كه ره گم نشود حاجی احرام دگر بند ببین یار كجاست
4. نماز طواف (پشت مقام ابراهیم علیه السلام )
نماز بالاترین ذكر و یادآوری، بهترین مظهر رابطه نگه دارنده و تقویت كننده بین خالق و مخلوق، و زیباترین صحنه عشق بازی با حضرت حق تعالی است. بنابراین، باید با انجام این فریضه، تعظیم در برابر معبود را تكرار كرد و شاید نماز در پنج نوبت در شبانه روز به همین دلیل باشد.
5. سعی بین صفا و مروه
انسان در مسیر تربیت و رشد و كمال باید سعی و تلاش داشته باشد؛ چرا كه: «لَیْسَ لِلاِْنْسانِ اِلاّ ما سَعی».(5) البته دو صفت باید در هر مبدأ و مقصد تلاش انسان بروز و ظهور داشته باشد: 1. تلاش انسان باید بر مبنای صفا، پاكی، صداقت و طهارت باشد؛ 2. نتیجه و هدف این تلاش نیز باید رسیدن به فضائل اخلاقی و كمالات انسانی همانند: مروّت، مردانگی، جوانمردی، آزادگی و حریّت باشد. بنابراین، تلاش مبتنی بر نفاق، دروغ، مكر، حیله و نیرنگ و به مقصد ناجوانمردی و ظلم و خیانت، نه تنها مفید فایده ای نیست، بلكه شدیدا مضرّ می باشد.
6. تقصیر
از معیارهای عمده بندگی برای هر سالك در مسیر تربیت الهی با تمام تلاشها، عبادتها، مجاهدتها، تحمل سختیها، اعلام قصور در محضر معبود می باشد؛ لذا امام باقر علیه السلام به جابر سفارش می كنند: ای جابر! از خدا بخواه، تو را از نقص و تقصیر خارج نكند؛ «لا اَخْرَجَكَ اللّهُ مِنَ النَّقْصِ وَ التَّقْصیرِ»(6)

یعنی همیشه باید انسان خود را بدهكار حضرت معبود بداند و همه عبادتهای خود را مدیون توفیقات او بداند: «وَ ما تَوْفیقی اِلاّ بِاللّهِ»(7) و تلاش خود را در مقایسه با الطاف حضرت دوست، هیچ بداند و حتی نسبت به توفیق همین عبادات نیز شاكر باشد.
7. احرام مجدد حج تمتع
ظاهرا ورود به هر میهمانی می تواند دو مرحله داشته باشد كه هر مرحله ای شرائط و آداب خاص خود را دارد؛ برای ورود به مرحله پذیرایی عمومی، احرام اوّل لازم است و بعد از نشان دادن قابلیت، نسبت به ورود به مرحله پذیرایی خصوصی، احرام دوم ضروری می باشد، با تمام آنچه در نكات تربیتی احرام گفته شد.
از امام صادق علیه السلام نیز سؤال شد كه چرا خداوند بعد از اعمال عمره، به میهمانان خود امر به خروج از حرم می كند و بعد از طی مراحل عرفات و مشعر و منی، آنها را به حضور در خانه می پذیرد؟ حضرت سرّ آن را خارج شدن میهمان، تقاضای عفو و بخشش و التماس برای پذیرش و عزیز شدن او برای میزبان ذكر فرمود، تا حدّی كه وقتی این همه عزیز شد و قابلیت پیدا كرد، میزبان ندا می دهد: تو را بخشیدم، تو را پذیرفتم، وارد شو كه قابلیت پیدا كردی.... در مسیر تربیت نیز طی مراحل و سلوك منازل این چنین خواهد بود و هر مرحله ای، احرام خاص (لباس خاص، ذكر خاص، واجب و حرام خاص) می خواهد.
8. وقوف در عرفات
هر حركتی نیازمند معرفت است و معرفت نیز زمینه هائی می خواهد؛ تا انسان زانو نزند، خاك نشین نشود، متواضع نباشد، سائل نباشد، وقوف نكند و زمان نگذارد (آنچه كه در این عمل سفارش شده است)، چیزی به دست نخواهد آورد؛ لذا معروف این است كه در وادی معرفت، اگر همه وجود خود را وقف كردی، دریافت خوبی خواهی داشت.
9. وقوف در مشعر الحرام
انسان چه بخواهد چه نخواهد، سائر الی الله است كه: «یا اَیُّهَا الاِْنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلی رَبِّكَ كَدْحا فَمُلاقیهِ»؛(8) «ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را ملاقات خواهی كرد.» و در این سیر، هم شور لازم دارد و هم شعور؛ و اگر شور تبدیل به شعور نشود، مقطعی، سطحی و بی محتوا خواهد بود. مهم ترین معیار شعوری كه از معرفت صحیح حاصل می شود، مسلح شدن برای مبارزه با دشمن دائمی درون (نفس اماره) و برون (ابلیس) می باشد و این پیام جمع كردن سنگ ریزه ها در وادی مشعرالحرام می باشد و شاید عدد هفت نیز بیانگر این اصل تربیتی باشد كه در مبارزه با دشمن هم تنها راه تضمین شده، راه ولایت است. (چنانكه در مورد طواف گذشت.)
10. وقوف در منی
در منی برای تربیت باید شیاطین درون و بیرون (جنّ و انس) را رمی كرد كه هم متعددند (جمره اولی، وسطی، عقبی) و هم متنوع هستند (كوچك، متوسط، بزرگ). هیچ انسانی از زمان حضرت آدم ابوالبشر علیه السلام تا قیامت از برخورد با شیطان مستثنا نشده است و تفاوت انسانها به نوع برخورد و مبارزه با شیطان است.
در این مسیر، یكی دیگر از ضرورتهای تربیتی، قربانی كردن آرزوهاست؛ آرزوهایی كه به بیان امام علی علیه السلام می تواند آخرتی را به فراموشی بكشاند: «وَ اَمّا طُولُ الاَْمَلِ فَیُنْسِی الاْخِرَةَ؛(9) و اما آرزوهای طولانی، آخرت را از یاد [انسان] می برد.»
اولاد، اموال و همه هستی انسان مظهر آرزوهاست؛ اگر توانستیم كه از فرزند خود در راه خدا دل ببُریم؛ همچنان كه ابراهیم علیه السلام در قربانی اسماعیل علیه السلام این چنین كرد و اگر توانستیم از مال خود با ادای واجبات (خمس و زكات) و انفاق بگذریم، نیل به مقصود ممكن خواهد بود.

ضرورت سوم این مسیر، اعلام تقصیر و حضور مجدد است كه باید شدیدتر از اعلام تقصیر اوّل باشد (سر تراشیدن نسبت به ناخن گرفتن). هر چه تلاش همراه با توفیق بیشتر و سخت تر باشد، باید اعلام شرمندگی انسان بیشتر باشد؛ چون به كنه عنایات حضرت حق توجه بیشتری پیدا می كند.
11. طواف حج
طواف بر محور توحید با هدایت ولایت، گاهی به دنبال معرفت و شعور اجمالی است كه تأثیر خاص خود را دارد؛ ولی هنگامی كه بعد از كسب معرفت، پیدا كردن شعور لازم، رمی هوسها، قربانی كردن آرزوها و اعلام خضوع و خشوع باشد، تأثیر دیگری دارد.
12. نماز طواف
نیاز واقعی، اتصال واقعی را می طلبد و این اتصال است كه به انسان نیرو می دهد و مصونیت ایجاد می كند كه «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْكَرِ»؛(10) «همانا نماز [انسان را] از زشتیها و گناه باز می دارد.»
13. سعی بین صفا و مروه
تكرار از اصول تربیتی است و سالك دائما باید توجه داشته باشد كه تلاش ضروری است و باید هر تلاشی مبتنی بر صفا و صداقت باشد و مقصد آن نیز باید مروّت، جوانمردی و فتوّت باشد.
14. طواف نساء
حضور همراه كه كفو انسان هم باید باشد، از ضروریات مسیر است؛ لذا خیلی از سالكان توفیقات خود را مدیون همراه هوشیار خود بوده اند.
15. نماز طواف نساء
برای درس استفاده كردن از لذائذ دنیا، یادآوری لذائذ معنوی، كنترل كننده خوب و زیبایی است.
عید قربان
هر تربیتی، مقصدی دارد. مقصد انسان در مسیر رشد و كمال، كشف حقیقت انسانیت اوست و حقیقت انسان چیزی جز تحقق روح بندگی و عبودیت نیست و اگر این مقصد حاصل شود، در نظام تربیتی، اعمال حق به زیبایی تحقق می یابد؛ یعنی كشف حقیقت انسان و كشف روح عبودیت و بندگی. تحقق این معنا، عید بزرگی است و عید تقرب به خالق هستی است.

1. قدر/ 3.
2. سخنرانی با كارگزاران حج، 30/9/1383.
3. حجرات/ 13.
4. روضة الواعظین، ج1، ص42.
5. نجم/ 39.
6. همان، ج1، ص96.
7. بحار الانوار، ج40، ص175، از رسول اكرم صلی الله علیه و آله .
8. انشقاق/ 6.
9. نهج البلاغه، خ42.
10. عنكبوت/ 45.