بنام خدا

ستون هاى مسجد

سقف مسجد بر ستون هایى قرار داشت كه، علاوه بر نگهدارى از سقف، مورد استفاده رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و اصحاب نیز بود. از هر ستونى خاطره ویژه اى باقى مانده كه سبب شده است تا جنبه تبرّك و تقدّس به خود گیرد و با گرفتن نام هاى خاص، در تاریخ جاودان بماند. هربار كه مسجد بازسازى مى شد، محل این ستون ها تغییرى نمى كرد، جز اینكه ستون هاى قدیمى جاى خود را به ستون هاى جدید مى داد. طبعاً با توسعه مسجد، ستون هاى جدیدى نیز اضافه مى شد; به طورى كه اكنون نزدیك به 2104 ستون در مسجد وجود دارد.

ستون هایى كه در محل قدیمى مسجد، در قسمت جنوبى آن قرار داشته، اكنون با رنگ سفید از بقیه ستونها متمایز مى شود. هر یك از این ستون ها یادگار خاطره ویژه اى است كه درباره برخى از آنها توضیحاتى مى آوریم:

1 ـ استوانه حَرَس

یكى از ستون هاى متبرّك مسجد، ستون حرس یا محرّس است. نام گذارى آن به حرس، از آن روست كه امام على(علیه السلام) در كنار این ستون مى نشستند و از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نگاهبانى مى كردند. نوشته اند كه پس از نزول آیه "  وَ اللهُ یَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ... " دیگر امام به نگاهبانى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نپرداخت; چراكه خداوند خود حفاظت از جان رسول خدا(صلى الله علیه وآله)را عهده دار شد.

موسى بن سلمه مى گوید: از جعفربن عبدالله بن حسین پرسیدم كه فضیلت استوانه على بن ابى طالب چیست؟ او گفت: «اِنَّ هذا الْمُحرّس كانَ عَلىّ بن أبی طالب یَجْلِسُ فی صَفْحَتها الَّتی تَلِی الْقَبْر مِمّا یَلی باب رَسُول الله(صلى الله علیه وآله) یَحْرُسُ النَّبی».اهمچنین نوشته اند كه این ستون، محل اقامه نماز توسط امام على(علیه السلام) بوده است.   

2 ـ استوانه توبه

ستون توبه یادآور خاطره اى است درباره یكى از اصحاب رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به نام بشیر بن عبدالمنذر انصارى مشهور به ابولبابه. زمانى كه در سال پنجم هجرت، احزاب مشرك به مدینه یورش آوردند و در شمال مدینه با خندق روبرو شدند، به فكر اتحاد با یهودیان بنى قریظه افتادند كه در قسمت جنوبى مدینه ساكن بودند و مى توانستند با گشودن دروازه هایشان، احزاب را به مدینه راه دهند. یهود بنى قریظه با رسول خدا(صلى الله علیه وآله)پیمان داشتند و به رغم این پیمان، با مشركان همراهى كردند. پس از خاتمه حمله احزاب، رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به سراغ بنى قریظه رفت و آنان را در حصار گرفت.

ابولبابه از طرف رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نزد بنى قریظه رفت تا با آنان سخن بگوید. وى از روى بى توجهى به اشاره، به آنان گفت: چون نقض عهد كرده اند، مرگ در انتظار آنهاست. این سخن مى توانست بنى قریظه را به دفاعى سخت در برابر مسلمانان وادار كند. ابولبابه كه خود متوجه خطاى خویش شده بود، از قلعه بنى قریظه خارج شد و مستقیم به سوى مسجد رفت و خود را به یكى از ستون ها بست و شروع به گریه و زارى كرد و نماز خواند. در كتابهاى سیره آمده است كه آیه 27 سوره انفال كه خداوند به مسلمانان دستور مى دهد كه خیانت به خدا و رسول نكنند، در باره ابولبابه است. گرچه در این باره تردید جدى وجود دارد; زیرا سوره انفال مربوط به سال دوم هجرى و جنگ بدر است. به هر روى، خبر رسید كه خداوند توبه ابولبابه را پذیرفته است. این ستون به خاطر همین نقل، به نام «ستون توبه» معروف است.

3 ـ استوانه وفود

یكى از كارهاى جارى رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، ملاقات با سران قبایل براى آشنا ساختن آنان با اسلام و یا مذاكرات سیاسى بود. آن حضرت محلى را در مسجد به این امر اختصاص داده بود وهمیشه در همان مكان، هیأت ها را به حضور مى پذیرفت. محل این ملاقات ها در كنار ستونى از ستون هاى مسجد بود كه بعدها به نام «اسطوانة الوفود» معروف شد و اكنون نیز همین نام را دارد. «وفد» به معناى هیأت نمایندگى و «وفود» جمع آن است. این ستون را «مجلس القلاده» نیز مى نامیدند; چرا كه بزرگان صحابه در كنار آن مى نشستند و به گفتگو مى پرداختند.

4 ـ استوانه سریر

یكى دیگر از ستون هاى مسجد، محلى بود كه رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ایام اعتكاف را در آنجا بسر مى برد. اصحاب در آنجا برگ هایى از درخت خرما پهن مى كردند تا رسول خدا(صلى الله علیه وآله)روى آن استراحت كند. این محل كه در كنار همین اسطوانة السریر قرار داشته، به عنوان جایى كه تختخواب رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بوده، شناخته شده است. «سریر» به معناى تخت است.

5 ـ استوانه قرعه، عایشه، مهاجرین

براى این ستون، سه نام گفته اند. نام «قرعه» از آن روست كه عایشه نقل كرد كه پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود، در كنار این ستون، زمینى است كه اگر مردم اهمیت آن را مى شناختند براى نماز خواندن در آنجا میان خود قرعه مى انداختند. همچنین نام گذارى آن به «عایشه» از آن روست كه وى این حدیث را روایت كرده و فضیلت آن را گوشزد كرد. پس از آن به دلیل اجتماع مهاجران در كنار آن، آن را استوانه «مهاجرین» نامیدند.

6 ـ استوانه حنانه

 رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در آغاز و زمانى كه هنوز منبر ساخته نشده بود، بر تنه درخت خرمایى تكیه مى كرد و خطبه مى خواند. نوشته اند، زمانى كه براى آن حضرت منبر ساخته شد و براى ایراد سخن روى منبر قرار گرفت، از این درخت ناله اى شبیه ناله شتر ماده اى كه از بچّه خود جدا شود، برخاست كه به همین دلیل به ستونى كه در محل آن بنا شد، حنانه مى گویند. پیامبر(صلى الله علیه وآله) دستور داد تا آن درخت را در همانجا دفن كردند. محل این ستون در غرب محراب قرار دارد.

7 ـ استوانه مربعة القبر یا مقام جبرئیل

این محل بدان جهت به عنوان «مقام جبرئیل» شناخته شده كه ملك مقرّب از آنجا بر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) وارد مى شد و خدمت آن حضرت مى رسید. اینجا درِ ورودى خانه حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) نیز بوده است.

نام دیگر این محل، «اسطوانة مربعة القبر» است كه اكنون در داخل حجره شریفه واقع است و قرن هاست كه قابل دسترسى نیست. این نقطه در محل تلاقى دیوار غربى حجره به سمت دیوار شمالى حجره است. هنگامى كه دسترسى بدین محل امكان داشت، به عنوان یكى از نقاط بسیار متبرّك، محل عبادت بوده و كسانى كه در جستجوى اماكن متبركه بودند، سخت به اینجا عشق مىورزیدند. براساس برخى روایات، قبر حضرت فاطمه(علیها السلام) در این قسمت است.

در فضیلت این استوانه كه در ضمن، باب خانه حضرت فاطمه(علیها السلام) نیز بوده، آمده است كه رسول خدا(صلى الله علیه وآله) چهل روز صبحگاهان در كنار این در مى رفت و خطاب به اهل خانه كه امام على(علیه السلام)، حضرت فاطمه(علیها السلام) و حَسَنَیْن(علیهما السلام) بوده اند، مى فرمود: «السَّلامُ عَلَیْكُمْ یا أهْلَ الْبَیت». واین آیه را مى خواند: "  اِنَّما یُریدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً " . این روایت در منابع مختلف اهل سنت نقل شده است.

8 ـ اسطوانة التهجد

گذشت كه انتهاى دیوار غربى ضریح رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، در نقطه اى كه به دیوار شمالى مى رسد، باب خانه فاطمه زهرا(علیها السلام) و ستون مربعة القبر یا مقام جبرئیل است. در ادامه دیوار شمالى به سمت شرق، و در انتهاى دیوار شمالى خانه فاطمه زهرا(علیها السلام)، محراب تهجد قرار دارد. كسى كه در این محراب بایستد، سمت چپ او باب جبرئیل و سمت راست او مقام جبرئیل است.

این نقطه، در زمان پیامبر، خارج از مسجد بوده و به این ترتیب روشن مى شود كه حضرت رسول(صلى الله علیه وآله) كه در اینجا اقامه نماز شب مى كرده و به همین دلیل به محراب تهجّد شهرت یافته، خارج از مسجد نماز شب را مى خوانده است. طبعا این مربوط به برخى از شب ها بوده كه حضرت در دل شب و در تاریكى، در بیرون مسجد نماز شب را اقامه مى كرده است.

بر اساس برخى نقل ها، رسول خدا(صلى الله علیه وآله) هر شب، وقتى همه مردم به خواب مى رفتند، در پشت خانه على(علیه السلام) حصیرى مى انداخت و نماز شب مى خواند.

سعید بن عبدالله بن فضیل مى گوید: من در حالى كه در اینجا مشغول اقامه نماز بودم، محمدبن حنفیه را دیدم. از من پرسید: آیا براى این نقطه فضیلتى مى شناسى؟ گفتم: خیر. فرمود: «فالْزِمْها، فإنّها كانَتْ مُصَلّى رَسُول الله(صلى الله علیه وآله) مِنَ الَّلیل»; «در آنجا بنشین، آنجا محلّ نماز شب رسول خدا است.»

مسلمانان در گذر زمان سخت به استوانه اى كه در محل این محراب بوده و البته نباید آن را از استوانه هاى خود مسجد به حساب آورد، علاقمند بوده اند و تاكنون نیز براى نماز خواندن در پشت محراب تهجّد، اجتماع مى كنند.

9 ـ استوانه مُخَلَّقه

خَلوق به معناى عطر است و مُخَلّقه به معناى معطّر. پس استوانه مخلّقه ستونى است كه بر آن عود مى نهادند و آن فضاى مسجد را معطّر مى كرد. این رسم از زمان مهدى عباسى و توسط همسر او خیزران باب شد و از آن پس ادامه یافت و در حال حاضر، نامش روى این ستون نوشته شده است. گفته اند كه سلمة بن اكوع، صحابى پیامبر(صلى الله علیه وآله) به دلیل اعتقادش به تبرّك، همیشه در كنار این ستون نماز مى گزارد و مى گفت: پیامبر(صلى الله علیه وآله) را در كنار این ستون، در حال نماز دیده است. مالك بن انس نیز مى گفت: بهترین جاى خواندن نماز نافله اینجاست و البته نماز واجب، بهترین جایش صف اول است.

نوشته اند كه وقتى قبله تغییر كرد، این ستون تا چندین روز، در مقابل پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله)قرار داشت و در واقع، عَلَم قبله به حساب مى آمد. گویا قسمتى از این ستون كه در نزدیكى محراب قرار دارد، در داخل محراب واقع شده است.

در كنار این ستون، صندوقى نیز قرار داشته كه یك مصحف در آن نگهدارى مى شده است.