در برنامه روزانه معمار بزرگ انقلاب اسلامی می خوانیم: در تمام مدت اقامت ایشان در نجف اشرف جز در موارد استثنایی برنامة زیارت هر شب ایشان هرگز ترک نشد.[1] مفسر بزرگ قرآن، علامه طباطبایی، در ماه رمضان روزة خویش را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه(س) افطار کرده و سپس به خانه می رفت[2] و فیلسوف بزرگ، ملاصدرا، در حاشیة کتاب «اسفار» می نویسد: این قسمت کتاب را در هنگام اقامتم در کهک قم نوشتم و روز جمعه برای زیارت قبر دختر موسی بن جعفر3 به قم آمدم و از او مدد و کمک خواستم، سپس این مطلب (بحث اتحاد عاقل به معقول) به یاری خدا برایم کشف شد.[3]

در این نوشتار، سعی داریم. اقسام، آثار و آداب زیارت را به صورت مختصر مورد بررسی قرار دهیم.

1.زیارت خانة خدا

قرآن کریم کعبه را عامل قیام مردم[4] و نخستین خانة مبارک برای خلق و مشعل هدایت برای جهانیان خوانده[5]، و امیر المؤمنین (ع) آن را رمز اقتدار دین و عَلَم اسلام دانسته است. اهمیت زیارت بیت الله الحرام تا بدانجا است که حضرت علی(ع) در وصیتی به امام حسن(ع) می فرماید: «اللَّهَ! اللَّهَ! فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ فَلَا یَخْلُو مِنْکُمْ مَا بَقِیتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِکَ لَمْ تُنَاظَرُوا وَ أَدْنَی مَا یَرْجِعُ بِهِ مَنْ أَمَّهُ أَنْ یُغْفَرَ لَهُ مَا سَلَف؛[6] خدا را! خدا را! دربارة خانة پروردگارتان [رعایت کنید]؛ مبادا تا هستید آن را خالی بگذارید؛ زیرا اگر [زیارت] خانه خدا ترک شود، شما را [درعذاب] مهلت ندهند و کم ترین بهرة کسی که قصد [زیارت] خانة خدا را نماید این است که گناهان گذشتة او آمرزیده شود.»

امام صادق(ع) نیز فرمود: «لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَرَکُوا الْحَجَّ لَکَانَ عَلَی الْوَالِی أَنْ یُجْبِرَهُمْ عَلَی ذَلِکَ وَ عَلَی الْمُقَامِ عِنْدَهُ؛[7] اگر مردمان حج را فروگذارند، بر والی است که آنان را به این کار و مدتی ماندن در کنار خانة خدا مجبور کند.»

2. زیارت خدا در مسجد

آنچه از دستورات حضرات معصومین: به ما رسیده، تأکید و تشویق فوق العاده ای است که نسبت به رفت وآمد و انس با مساجد می باشد. خداوند متعال انسان مسجدی را زائر خود خوانده و بر بزرگداشت او تصریح نموده است؛ چنانکه رسول خدا(ص)می فرماید: «قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَلَا إِنَّ بُیُوتِی فِی الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ تُضِی ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تُضِی ءُ النُّجُومُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ، أَلَا طُوبَی لِمَنْ کَانَتِ الْمَسَاجِدُ بُیُوتَهُ، أَلَا طُوبَی لِعَبْدٍ تَوَضَّأَ فِی بَیْتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیْتِی، أَلَا إِنَّ عَلَی الْمَزُورِ کَرَامَةَ الزَّائِر،ِ أَلَا بَشِّرِ الْمَشَّائینَ فِی الظُّلُمَاتِ إِلَی الْمَسَاجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ یَوْمَ الْقِیَامَة؛[8] خداوند متعال می فرماید: مساجد خانه های من در روی زمین هستند که برای اهل آسمان می درخشند همانند درخشش ستارگان برای ساکنان زمین. خوشا به حال آن کسی که مساجد خانه های او باشند، خوشا بر آن بنده ای که در خانه خود وضو گرفته سپس مرا در خانه خودم (مسجد) زیارت کند که گرامی داشتن زائر بر زیارت شونده لازم و واجب است. آنان که در تاریکی شب به طرف مساجد قدم برمی دارند، به [داشتن] نور درخشان در روز قیامت بشارت بده!»

3. زیارت معصومین

آنچه از روایات و سیره معصومین: به ما رسیده است، تأکید فراوان بر حضور در کنار قبر رسول خدا(ص) و ائمه معصومین: بوده است؛ چرا که زیارت آنان در زمان حیاتشان و بعد از آن فرقی نداشته و آنان بر احوال پیروان خویش آگاهند.[9] به یقین معنویت و جذبه های روحانی در زیارت رسول گرامی اسلام(ص) و امامان بزرگوار، پرده از حجابها و ظلمات بی شمار ما برمی دارد و موجب زدوده شدن آلودگیها و تیرگیهای درون می شود؛ چرا که آنان خود پاک و طاهرند و دوستداران و زائران خود را به سوی پاکیها و معنویات می کشانند. چنانکه قرآن کریم می فرماید: «إِنَّمَا یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیر»؛[10] «همانا خداوند می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.»

برخلاف سخن فرقه وهابیت که حضور در قبرستان و زیارت قبور پیشوایان دین را بدعت شمرده و جایز نمی دانند، روایات متعددی حتّی در کتب اهل تسنّن از رسول خدا(ص) نقل شده است که هر کس به زیارت قبر من بیاید، مثل کسی است که مرا در زمان حیاتم زیارت کرده است[11] و نیز می فرماید: هر کس به زیارت قبر من آید، شفاعتم بر او واجب می شود.[12]

محمد غزالی که یکی از شخصیتهای معروف اهل سنت است، در ضمن بیان وظایف زائرین مدینه منوره می گوید:«وَاعْلَمْ أَنَّهُ عَالِمٌ بِحُضُورِکَ وَ قِیَامِکَ وَ زِیَارَتِکَ وَ أَنَّهُ یَبْلُغُهُ سَلاَمُکَ وَ صَلاَتُکَ ؛[13] بدان که او (رسول خدا(ص)) آگاه به حضور و قیام و زیارت تو است و (بدان) که سلام و نماز تو به او می رسد.» او در جایی دیگر می گوید: «مستحب است که زائرین، پس از زیارت قبر رسول خدا(ص) در بقیع حضور به هم رسانند و قبور پیشوایان دینی و صحابه را که در آنجا مدفون هستند، زیارت کنند.»

برخلاف سخن فرقه وهابیت که حضور در قبرستان و زیارت قبور پیشوایان دین را بدعت شمرده و جایز نمی دانند، روایات متعددی حتّی در کتب اهل تسنّن از رسول خدا(ص) نقل شده است که هر کس به زیارت قبر من بیاید، مثل کسی است که مرا در زمان حیاتم زیارت کرده است

اگر کسی به مکه رفته، ولی به زیارت قبر پیامبر(ص) نرود، در حق آن حضرت جفا کرده است.[14]

این سیرة مستمرة ائمة هدی: و مسلمین بوده و هست که در کنار زیارت خانة خدا، قُبَّةُ الْخَضْرَاء، قبر نورانی رسول خدا(ص) را نیز زیارت نمایند.

علاوه بر این، رسول خدا(ص) بر زیارت قبور جانشینان بر حقش سفارش می فرمود و بر اجر و پاداش بسیار آن تأکید می ورزید. بر همین اساس، وقتی امام حسن(ع) در سن کودکی از جد بزرگوارش سؤال می کند که: «یَا أَبَتَاهْ مَا جَزَاءُ مَنْ زَارَکَ؟ فَقَالَ 9 مَنْ زَارَنِی حَیّاً أَوْ مَیِّتاً أَوْ زَارَ أَبَاکَ أَوْ زَارَ أَخَاکَ أَوْ زَارَکَ کَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أَزُورَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُخَلِّصَهُ ذُنُوبَه ؛[15] پدر جان! جزای کسی که تو را زیارت کند، چیست؟ فرمود: هر که من را در زمان حیاتم یا مماتم، یا پدرت را، یا برادرت را، و یا تو را زیارت کند، بر من حق دارد که روز قیامت او را زیارت کرده، از گناهانش رها کنم.»

4. زیارت شهدا و اهل قبور

زیارت اهل قبور، به خصوص زیارت شهدا، از زمان رسول خدا(ص) صورت می پذیرفته است؛ چنانکه در خبر است که پیامبر اکرم(ص) از شهادت «ام ورقه انصاریه» خبر داد و فرمود: «بیایید برویم و شهیده را زیارت کنیم؛ غلامش او را کشته و کنیزی از او باقی مانده است.»[16]

رسول خدا(ص) یاد قیامت[17]، رقت قلب[18]، بی رغبتی به دنیا[19]، پاداش در دنیا[20]، و عبرت[21] را از جمله آثار زیارت قبور می داند.

شیعه و سنی بر صحت این امر اتفاق دارند که پیامبر اکرم(ص) پس از فراغ از اعمال در «حجة الوداع» کنار قبری کهنه آمد و مدتی نشست، سپس گریه کرد. عرض کردند: یا رسول الله! این قبر کیست؟ فرمود: این قبر مادرم، آمنه بنت وهب است. از خدا درخواست کردم به من اجازة زیارتش را بدهد، اجازه فرمود.»[22] حضرت بر سر قبر مادر شروع به گریه کرد و اصحاب نیز از گریة ایشان، گریه کردند.[23]

همچنین آن حضرت هر گاه از کنار قبر مؤمنین رد می شد آنان را مورد خطاب قرار داده، می فرمود: «اَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ اَهْلَ الدِّیَارِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ اِنَّا اِنْ شَاءَ اللهُ بِکُمْ لاَحِقُونَ؛ سلام بر شما ای اهل دیار از مؤمنین و مسلمین و ما - اگر خدا بخواهد - به شما ملحق می شویم.»[24]

حضرت علی(ع) نیز طلب حاجت در کنار قبر والدین را مورد تأکید قرار داده است و می فرماید: «زُورُوا مَوْتَاکُمْ فَإِنَّهُمْ یَفْرَحُونَ بِزِیَارَتِکُمْ وَ لْیَطْلُبْ الرَّجُلُْ حَاجَتَهُ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ بَِعْدَ مَا یَدْعُوا لَهُمَا؛[25] به زیارت مرده های خود بروید. آنها از زیارت شما شاد می شوند. هر کس حاجتی دارد، باید حاجت خود را در کنار قبر پدر و مادرش از خدا بخواهد، بعد از اینکه برای آنها دعا می کند.»

در کتب مختلف از اهل سنت و شیعه بر حضور رسول خدا(ص) در قبرستان بقیع تصریح شده است.[26]

از آنچه گفته شد روشن می شود که زیارت قبور، امری مستحب بوده و اسلام به خاطر آثار سازنده ای که مهم ترین آن، عبرت گیری و یادآوری ملحق شدن به آنان است، بر آن تأکید داشته است.

بنابراین، زیارت قبور نه تنها منع نگردیده، بلکه مورد تأکید اولیای دین بوده، حتی در ادیان پیشین نیز وجود داشته است. امام صادق 7 می فرماید: «خداوند برای عیسی وحی فرستاد که: ای عیسی! از دیدگانت برای من اشک جاری کن و قلب و بدنت را برای من فروتن ساز و هنگامی که مردم بی عار و درد می خندند، چشمانت را با میله حُزن سرمه بکش (اندوهگین باش) و به گورستان برو و برای گرفتن پند از آنها با فریاد بلند بگو: من هم در زمره ملحق شوندگان ملحق می شوم.»[27]

5. زیارت علما

یکی از سفارشهای اسلام، مصاحبت و همنشینی با علما است. رسول خدا(ص) دربارة اهمیت دیدار علما می فرماید: «زِیَارَةُ الْعُلَمَاءِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ سَبْعِینَ طَوَافاً حَوْلَ الْبَیْتِ وَ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ حَجَّةً وَ عُمْرَةً مَبْرُورَةً مَقْبُولَةً وَ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ سَبْعِینَ دَرَجَةً وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الرَّحْمَةَ وَ شَهِدَتْ لَهُ الْمَلَائِکَةُ أَنَّ الْجَنَّةَ وَجَبَتْ لَه؛[28] «خدای متعال، زیارت علما را از هفتاد بار طواف برگرد کعبه دوست تر دارد و برتر از هفتاد حج و عمرة نیکو و مقبول است. خدا مقام شخص دیدار کننده عالم را [در بهشت] هفتاد درجه بالا می برد و رحمت خود را بر او فرو می ریزد و فرشتگان گواهی می دهند که بهشت بر او واجب شده است.»

6. زیارت مؤمنین

ائمه اطهار: بر دیدار برادران دینی تأکید فراوان نموده اند. در منابع اسلامی روایات زیادی در زمینة حق مؤمن بر برادر مسلمانش و انواع حقوق مؤمنین بر یکدیگر و ثواب دیدار برادران مؤمن، مصافحه و معانقه، یاد آنها کردن، قلب آنها را مسرور نمودن و مخصوصاً برآوردن حاجات مؤمنان و کوشش در انجام این خواسته ها، زدودن غم از دلها، اطعام، پوشاندن لباس و اکرام و احترام آنها وارد شده است.

رسول خدا(ص) می فرماید: «مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِی بَیْتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَنْتَ ضَیْفِی وَ زَائِرِی عَلَیَّ قِرَاکَ وَ قَدْ أَوْجَبْتُ لَکَ الْجَنَّةَ بِحُبِّکَ إِیَّاهُ؛[29] کسی که زیارت کند برادر دینی اش را در خانه اش، خداوند عزّوجلّ به او می فرماید: تو مهمان و زائر من هستی و بر من است که تو را احترام کنم؛ بخاطر دوستی تو با آن برادرت، بهشت را بر تو واجب کردم.»

همچنین آن بزرگوار به حضرت علی(ع) می فرماید: «یَا عَلِیُّ ثَلَاثَةٌ مِنْ حُلَلِ اللَّهِ رَجُلٌ زَارَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ فِی اللَّهِ فَهُوَ زَوْرُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُکْرِمَ زَوْرَهُ وَ یُعْطِیَهُ مَا سَأَلَ؛[30] ای علی! سه چیز، از زینتهای خداست: [اولین آن] فردی که برادر مؤمنش را برای خدا دیدار کند، پس او خدا را زیارت کرده و بر خداست که زائرش را گرامی داشته و آنچه را از خدا بخواهد، به او دهد.»

البته زمانی دیدار از برادران دینی مورد تأکید بیش تری است که دیدار آنان، انسان را به یاد خدا انداخته و عمل و کردارش وی را به یاد آخرت اندازد.[31]

جالب آنکه امام صادق(ع) ثواب دیدار دوستان مؤمن را همانند زیارت امام معصوم دانسته، می فرماید: هر کس نتواند به دیدار ما آید، دوستان صالح ما را دیدن کند که ثواب زیارت ما برایش نوشته شود.[32]

فهرست منابع

1. سیمای فرزانگان، رضا مختاری، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، دوم، 1367، ج3، ص 179.

2. یتیمان سرافراز، محمد مهدی فجری، مهر امیر المؤمنین (ع)، قم، چ سوم، 1387، ص 152.

3. همان، ص 23.

4.مائده/97

5. آل عمران/96

6. تحف العقول عن آل الرسول 9، حسن بن شعبه حرانی، انتشارات جامعه مدرسین، قم، دوم، 1404 ق، ص 198.

7. الکافی، ثقة الاسلام کلینی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365، ج 4، ص 272.

8. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، مؤسسه آل البیت:، قم، 1409 ق، ج 1، ص 381.

9. مَنْ زَارَنَا بَعْدَ مَمَاتِنَا فَکَأَنَّمَا زَارَنَا فِی حَیَاتِنَا؛ هر که ما را بعد از وفاتمان زیارت کند چنان است که ما را در حال حیاتمان زیارت کرده است.» (وسائل الشیعه، ج14، ص 332

10.احزاب/33.

11.فَمَنْ زَارَنِی بَعْدَ وَفَاتِی فَکَأَنَّمَا زَارَنِی فِی حَیَاتِی». سنن الدار قطنی، ج 2، باب المواقیت، ص 278، ش 192.

12.مَنْ زَارَ قَبْرِی وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِی». سنن الدر قطنی، ج 2، باب المواقیت، ص 278، ش 194.

13.احیاء علوم الدین، محمد غزالی، بیروت، دارالمعرفه، ج 1، ص 271.

14. َقالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): مَنْ أَتَی مَکَّةَ حَاجّاً وَ لَمْ یَزُرْنِی إِلَی الْمَدِینَةِ جَفَانِی وَ مَنْ جَفَانِی جَفَوْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَة؛ رسول خدا(ص) فرمودند: کسی که به مکه آید به منظور انجام حج و مرا در مدینه زیارت نکند، به من جفا کرده و کسی که به من جفا کند، من نیز در روز قیامت به او جفا می کنم.» (علل الشرائع، ج2، ص 460).

15.بحار الانوار، علامه مجلسی، مؤسسه الوفاء، بیروت لبنان، 1404 ه . ق، ج96، ص373.

16. مَا أَخْبَرَ عَنْ أُمِّ وَرَقَةَ الْأَنْصَارِیَّةِ فَکَانَ یَقُولُ انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی الشَّهِیدَةِ نَزُورُهَا فَقَتَلَهَا غُلَامٌ وَ جَارِیَةٌ لَهَا بَعْدَ وَفَاتِهِ» (بحارالانوار، ج 18، ص 112).

17. زُورُوا القُبُورَ؛ فَإِنَّها تُذَکِّرُکُمُ الْآخِرَةَ؛ به زیارت قبور بروید؛ زیرا آخرت را به یاد شما می آورد.» (سنن ابن ماجه، تعلیق محمد فُواد عبدالباقی، دارالفکر، دو جلدی، ج 1، ص 501، 1569

18. قال رسول الله9 :«اَلاَ فَزُورُوهَا، فَإنَّهَا یَرِقُّ الْقَلْبَ وَ یُدْمِعُ الْعَیْنَ وَ تُذَکِّرُ الْآخِرَةَ؛ پس آن را زیارت نماید. پس بدرستی که زیارت قبور، قلب را رقیق و چشم را گریان می کند و آخرت را به یاد می آورد.» (کنز العمال، ج 15، ص 646، 42555.)

19. فَزُورُوا الْقُبُورَ فَاِنَّهَا تُزَهِّدُ فِی الدُّنْیَا قَبْرُهَا؛ قبور را زیارت کنید، پس بدرستی که قبر اموات نسبت به دنیا بی میلی می آورد.» (سنن کبری، بیهقی، ج 4، ص77

20. مَنْ مَرَّ عَلَی الْمَقَابِرِ وَ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِحْدَی عَشْرَةَ مَرَّةً ثُمَّ وَهَبَ أَجْرَهُ لِلْأَمْوَاتِ أُعْطِیَ أَجْرَهُ بِعَدَدِ الْأَمْوَاتِ؛ هر کس بر قبرها عبور کند و یازده مرتبه سوره توحید را بخواند و ثواب آن را به مردگان هدیه کند، به تعداد آن اموات پاداش داده می شود.» (کنزالعمال، ج 15، ص 655، ش 42596.)

21.کنزالعمال، حسام الدین هندی، بیروت، مؤسسه الرساله، پنجم، ج 15، ص 647، ش 42558.

22. کنز العمال، ج 11، ص 473، ش 32226؛ بحار الانوار، ج 10، ص 441.

23. الطبقات الکبری، محمد بن سعد، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العالمیة، اول، 1410 ق، ج1، ص 94.

24. کنز العمال، ج 7، ص 159، ش 18526؛ سنن نسایی، بیروت، دارالفکر، 1415 ق، ج 96، ش 2036.

25.الکافی، ج 3، ص 230

26. سنن نسایی، ج 4، ش 2035 و سنن کبری، بیهقی، بیروت، دارالکتب العلمیه، اول، ج 4، ص79، ش 7018.

27. أَوْحَی اللَّهُ إِلَی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ(س) : یَا عِیسَی! هَبْ لِی مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ وَ مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ اکْحَلْ عَیْنَیْکَ بِمِیلِ الْحُزْنِ إِذَا ضَحِکَ الْبَطَّالُونَ وَ قُمْ عَلَی قُبُورِ الْأَمْوَاتِ فَنَادِهِمْ بِالصَّوْتِ الرَّفِیعِ لَعَلَّکَ تَأْخُذُ مَوْعِظَتَکَ مِنْهُمْ وَ قُلْ إِنِّی لَاحِقٌ فِی اللَّاحِقِینَ.» (مستدرک الوسائل، ج 11، ص 24

28. عدة الداعی، ابن فهد حلی، دارالکتاب الاسلامی، اول، 1407 ق، ص 75 و بحارالانوار، ج1، ص 205.

29.الکافی، ج 2، ص 177.

30.تحف العقول، ص7.

31. قِیلَ یا رَسُولَ اللَّهِ أَیُّ الْجُلَسَاءِ خَیْرٌ؟ قَالَ: مَنْ تُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ رُؤْیَتُهُ وَ یَزِیدُ فِی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ وَ یُرَغِّبُکُمْ فِی الْآخِرَةِ عَمَلُهُ؛ ابن عباس گوید: از رسول خدا(ص) سؤال شد: بهترین همنشین کیست؟ فرمود: کسی که دیدار او شما را به یاد خدا و گفتار او علم شما را زیاد و عمل او شما را به آخرت ترغیب کند.» (مستدرک الوسائل، ج 5، ص 395.)

32. مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی زِیَارَتِنَا فَلْیَزُرْ صَالِحِی مَوَالِینَا یُکْتَبْ لَهُ ثَوَابُ زِیَارَتِنَا» (من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 73.