دیدگاه آیه?اللّه? بهجت(ره) :

متن ذیل از سخنان عارف عالى قدر حضرت آیه?اللّه? العظمى بهجت (دام ظله العالى) است كه در مورد زیارت بیان گردیده است:

بسم الله الرحمن الرحیم

در مورد زیارت سه نظر وجود دارد:

نظر اول از وهابیان مى?باشد. آن?ها زیارت را شرك مى?دانند. گروه دوم اهل سنّت و عده?اى از شیعیان هستند كه فكر مى?كنند امام وفات كرده است. هنگامى كه به حرم حضرت رضا (علیه?السلام)? مى?روند گویى به زیارت قبور مى?روند! مى?پندارند امام فوت كرده است!؟ نه امام را مى?بینیم، نه فكر مى?كنیم كه امام مى?بیند! در این مورد حالت بسیارى از ما همانند پیروان اهل سنّت است!

هنگامى كه به دیدن یكى از مسئولین عالى?رتبه نظام مى?رویم، مثلاً رئیس جمهور، چقدر در حركات خود دقت مى?كنیم؟ در كلماتى كه مى?گوییم دقت مى?كنیم؟ نگاه خود را برنمى?گردانیم، چرا كه خدمت این مقام هستیم! این مقام، ما را مى?بیند! آیا همین مواظبت و دقت را در محضر امام رضا (علیه?السلام)?هم داریم؟ گویى به زیارت مرده?اى مى?رویم؟ حضرت رضا (علیه?السلام)?وفات كرده است!!

آیا معنى «اشهد انك تشهد مقامى و تسمع كلامى و ترد سلامى» را مى?فهمید؟ گروه سوم امام را حىّ، حاضر، ناظر و قادر مى?دانند. امام عین?الله ناظره است. مؤمن خدا را حاضر مى?داند، واسطه خدا را هم حاضر مى?داند. عینك داشته باشیم و ببینیم، مؤمن مى?فهمد امام زنده است، ناظر است، قادر و مقتدر است. ائمه (علیه?السلام)? حاضرند! حاضرند! مى?بینند! جواب مى?دهند. این?ها ممتاز هستند، از ملائكه بالاتر هستند. التفات ما كم است!

حرم مى?رویم و مى?آییم فكر مى?كنیم كسى ما را ندیده است؟ ملائكه از ما غافل نیستند. ما را مى?بینند!

 

فوائد زیارت:

در باب زیارت فوائد بسیارى وجود دارد كه مختصرا به گوشه?اى از آنها اشاره مى?كنیم.

الف. بعد تربیتى و اخلاقى

1. احترام به شخصیت?هاى بزرگ دینى - مذهبى؛

2. انگیزه براى اتصاف به صفات اولیاء خدا؛

3. پرورش حالت خضوع و خشوع؛

4. احساس نشاط و پشتوانه?اى معنوى؛

5. مضامین عالیه زیارت مأثوره القاء كننده معارفى عمیق مى?باشد؛

6. حالت توبه و بازگشت به سوى خدا.

ب. بعد معنوى و دینى

1. عبادت و ارتباط با خدا و ولى خدا؛

2. ایجاد روحیه شهادت?طلبى و جهاد در راه خدا؛

3. بیعت و تجدید پیمان با نبى (صلی?الله?علیه?وآله)? و با امام (علیه?السلام)? و دین؛

4. امید به آمرزش گناهان؛

5. حالت دعا كه دعا بخشى از زیارت است كه با واسطه قرار دادن نبى (صلی?الله?علیه?وآله)? یا ولى، راه ارتباط و تقرّب با خدا حاصل مى?شود؛

6. تعظیم شعائر دینى و مذهبى.

ج. بعد سیاسى- اجتماعى

1. ایجاد همبستگى و وحدت بین قلب?ها و امت اسلامى؛

2. فرهنگ سازى و بالندگى فرهنگى و فكرى؛

3. تبادل و تضارب افكار؛

4. ایجاد كانون?هاى مذهبى، حوزه?هاى علمى و دانشگاه?هاى دینى؛

5. گسترش مدنیت و تعمیق روابط اجتماعى.

د. بعد اقتصادى و هنرى

1. ایجاد آبادانى و رونق زندگى؛

2. خلق آثار هنرى مانند معمارى در اماكن متبرّكه؛

3. توسعه سنّت وقف و موقوفات؛

4. گسترش سنّت نذر و نذورات؛

5. تبادل تجارت و اطلاعات اقتصادى؛

6. توسعه صنعت توریسم.

لازم به ذكر است برخى فوائد زیارت «همیشگى و همگانى» است. مانند این?كه: یاد بزرگان و معصومان، آدمى را در مسیر بزرگوارى و پاكى و قدم برداشتن در مسیر عصمت كمك مى?كند و این فایده براى همه زائران با اختلاف مراتب حاصل است به طورى كه حداقل در مدت زیارت، زائر در محیط معنوى قرار مى?گیرد و اهتمام نسبت به نماز اول وقت، تلاوت قرآن و ارتباط معنوى با اولیاى الهى و هم?نشینى با خوبان و عبادت?كنندگان پیدا مى?كند و زمینه استغفار براى همگان بیشتر فراهم مى?گردد.

و برخى فواید مقطعى و موردى است به طورى كه دیده شده، برخى از زائران در همین دنیا و به صورت زودهنگام حاجت آنها برآورده مى?شود و پیمانه خود را از دست ولى خدا پُر مى?كنند. تجلّى این?گونه كرامات موجب جلب توجّه همگان به سوى آستان مقدس اولیاى الهى مى?گردد تا رابطه معنوى خویش را و رفت و آمد به این مكان مقدس را بیش از پیش ادامه دهند.

البته فایده ثواب و شفاعت اُخروى نیز شامل همه زائران مى?شود. چنان كه حضرت پیغمبر (صلی?الله?علیه?وآله)? به امیرمؤمنان على (علیه?السلام)? فرمود: «یا ابالحسن! به درستى كه خداى تعالى قبر تو و فرزندان تو را، بُقعه?هایى كرده است از بُقعه?هاى بهشت و عرصه?اى از عرصه?هاى آن و دل?هاى خلق و برگزیدگان بندگان خد را مایل به آنها ساخته، تا خوارى و اذیت راه را متحمّل شوند و قبور شما را تعمیر كنند و بسیار به زیارت آیند؛ به جهت تقرّب به خدا و دوستى پیغمبر او. یا على! این طایفه مخصوص?اند به شفاعت من و وارد مى?شوند بر حوض من و ایشانند زیارت كنندگان من و همسایگان من فرداى قیامت در بهشت»[26].

 

تبرک جویی :

«اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هذا فَأَلْقُوهُ عَلى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً وَ أْتُونِی بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِینَ»[27]؛ «این پیراهن مرا ببرید و آن را بر چهره پدرم بیفكنید [تا] بینا شود، و همه كسان خود را نزد من آورید».

از این آیه شریفه به خوبى استفاده مى?شود كه همان گونه كه اولیاى الهى مقدس هستند و كلام آنها داراى اثر است، متعلّقات آنان نیز داراى اثر مى?باشد. به طورى كه پیراهن و یا ضریح آنان نیز داراى اثر مى?باشد و زائران مى?توانند به آن متبرك شوند و یا براى دیگران تبرّكى ببرند و انشاءالله داراى اثر باشد.

 

 

زیارت امامان (علیهماالسلام)?

 

آداب زیارت :

«فَاخْلَعْ نَعْلَیْكَ إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى»[28].

1. نخست طهارت ظاهرى مانند وضو و غسل زیارت و طهارت باطنى كه همان قصد قربت و صفاى دل است براى كسب فیض.

«فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ»[29].

2. پوشیدن لباس پاك و نو و عطرآگین كردن خود.

«یا بَنى آدَمَ خُذُوا زینَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ»[30].

3. كنار گذاشتن صدقه و انفاق به فقرا.

«وَ أَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفینَ فیهِ فَالَّذینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبیرٌ»[31].

4. پرهیز از سخنان بیهوده و لغو، تمركز حواس و حضور قلب.

«وَ الَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ»[32].

 5. تسبیح و حمد خداوند و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (صلی?الله?علیه?وآله)? و استغفرالله ربى و اتوب الیه.

«إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیمًا»[33].

6. خواندن اذن دخول و اجازه ورود خواستن.

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاّ أَنْ یُو?ذَنَ لَكُمْ»[34].

7. هرگاه ضریح مطهر را دیدید قبل از شروع به خواندن زیارت ذكر «الله اكبر» را چندین بار تكرار كنید.

«وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدًا وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ شَریكٌ فِى الْمُلْكِ وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبیرًا»[35].

8. چنانچه عذرى ندارد زیارت را ایستاده بخواند.

9. خواندن زیارات مأثوره?اى هم?چون «امین?اللّه?، جامعه?كبیره، صلوات خاصه ...».

10. هنگام خواندن زیارت صداى خود را بلند نكند.

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ»[36].

11. دو ركعت نماز زیارت پس از اتمام زیارت.

«قُلْ لِعِبادِیَ الَّذینَ آمَنُوا یُقیمُوا الصَّلاةَ وَ یُنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً»[37].

12. تلاوت آیاتى از كلام?الله مجید (قرآن) و هدیه به روح مقدس امام (علیه?السلام)?.

«فَاقْرَو?ا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ»[38].

13. عزم و تصمیم بر ترك گناه و توبه در حضور امام (علیه?السلام)?.

«تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً»[39].

14. مهمترین ادب زیارت، حضور قلب نسبت به یاد خدا و فروتنى و تواضع به درگاه اولیاى خدا مى?باشد.

«ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطایاكُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ»[40]؛ «و [نیز به یادآرید] هنگامى را كه گفتیم: «بدین شهر درآیید، و از [نعمت?هاى] آن، هر گونه خواستید، فراوان بخورید، و سجده?كنان از در [بزرگ] درآیید؛ و بگویید: [خداوندا،] گناهان ما را بریز. تا خطاهاى شما را ببخشاییم، و [پاداش] نیكوكاران را خواهیم افزود».

 

نكته?ها و پیام?ها :

«ادْخُلُوا الْبابَ» دستور به حركت و ورود، حكایت از اهمیت و لزوم همت و تلاش براى فراهم?سازى زمینه?هاى سفر به مكان?هاى مقدس دارد.

«سُجَّداً» بر لزوم تواضع و فروتنى هنگام انجام زیارت تأكید دارد.

«قُولُوا» خداوند مى?فرماید: «بگویید» یعنى خودتان را به این حد از آمادگى و پذیرش برسانید كه اعتراف كنید و دعا كنید.

«حِطَّةٌ» گناهان ما را بریز.

«نَغْفِرْ لَكُمْ خَطایاكُمْ» نتیجه ورود همراه با تواضع و دعا و اعتراف به درگاه الهى، بشارت آمرزش خطاهاست.

«وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ» البته چه بسا زائران انسان?هاى پاك و به دور از خطاها باشند كه در این صورت زیارت موجب ترفیع درجات و افزایش پاداش مى?شود.

در پایان دعا جهت سلامتى و فرج امام زمان زمان (علیه?السلام)? و حفظ نظام اسلامى و طلب رحمت و آمرزش براى همه مسلمانان و سفارش?كنندگان انجام گیرد.

 

چگونگى زیارت :

«إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً»[41]؛ «خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود مى?فرستند. اى كسانى كه ایمان آورده?اید، بر او درود فرستید و به فرمانش به خوبى گردن نهید».

مقام پیامبر (صلی?الله?علیه?وآله)? [و امامان (علیهماالسلام)?] آن قدر والا است كه خداوند متعال و فرشتگان به او درود مى?فرستند. از این رو مؤمنان نیز وظیفه دارند كه بر پیامبران [و امامان ]صلوات بفرستند و تسلیم باشند.

ـ صلوات خداوند به معناى نزول رحمت بر پیامبر و امامان (علیهماالسلام)?.

ـ صلوات فرشتگان به معناى استغفار براى پیامبر و امامان (علیهماالسلام)?.

ـ صلوات مؤمنان به معناى دعا و طلب رحمت براى پیامبر و امامان (علیهماالسلام)?.

مهمترین ركن زیارت عرض سلام و صلوات به پیامبر (صلی?الله?علیه?وآله)? و امامان و اولیاى الهى (علیهماالسلام)? است. به طورى تحقق زیارت با عبارت «السلام علیك و رحمه?اللّه? و بركاته» انجام مى?گیرد و براساس آیه شریفه «وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ حَسِیباً»[42]؛ «و چون به شما درود گفته شد، شما به [صورتى ]بهتر از آن درود گویید، یا همان را [در پاسخ] برگردانید، كه خدا همواره به هر چیزى حسابرس است».

از این رو در پرتو زیارت، ارتباط معنوى و فزاینده میان زائر و زیارت شونده برقرار مى?شود. به طورى كه زائر با تمام احساس مى?گوید: «اشهدُ اَنّكم تَرونَ مقامى و تسمعون كلامى و تردّون سلامى»؛ «گواهى مى?دهم كه شما، جایگاه مرا مى?بینید و سخنان مرا مى?شنوید و سلام مرا جواب مى?دهید». اینجاست كه حاجت?ها و راز و نیازها به زبان مى?آید و پاسخ?ها و برآورده شدن?ها «ان?شاءاللّه?» به ثمر مى?رسد. چنان كه در قرآن مجید مى?خوانیم:

«فَلَمّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قالُوا یا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا إِنَّ اللّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ»[43]؛ «پس چون [برادران] بر او وارد شدند، گفتند: اى عزیز، به ما و خانواده ما آسیب رسیده است و سرمایه?اى ناچیز آورده?ایم. بنابراین پیمانه ما را تمام بده و بر ما تصدق كن كه خدا صدقه?دهندگان را پاداش مى?دهد».

 

تجدید عهد و پیمان :

«زیارت» در شیعه، عبادتى است داراى ابعاد بسیار: انسان را در مسیر «اللّه?» حركت مى?دهد و توجه او را به ذات اقدسش بسیار مى?كند؛ او را هم رنگ و پیرو معصومان قرار مى?دهد؛ روح و روانش را از زنگار گناهان و آلودگى?ها پاك مى?كند و خلوص و طهارت را جانشین آن مى?سازد. همچنین او را در جهت كارهاى اجتماعى، سیاسى و فرهنگى راهنمایى مى?كند و از همه مهم?تر راه و روشن چگونه زیستن را به او مى?آموزد. پس زائر باید در محضر ائمه (علیهم?السلام)? تعهد نماید كه دست به زشتى گناه نیالاید و پیمان ببندد كه بنده راستین خدا و پیرو واقعى آنان باشد.

 

اذن دخول :

آیه?اللّه? بهجت در این زمینه مى?فرماید:

«زیارت شما قلبى باشد. در موقع ورود، اذن دخول بخواهید، اگر حال داشتید به حرم بروید. هنگامى كه از حضرت رضا (علیه?السلام)? اذن دخول مى?طلبید. مى?گویید: «أ أدخلُ یا حجّه?اللّه?؟»؛ «اى حجت خدا: آیا وارد شوم؟» به قلبتان مراجعه كنید و ببینید آیا تحولى در آن به وجود آمده و تغییر یافته است یا نه؟ اگر تغییر حال در شما بود، حضرت (علیه?السلام)? به شما اجازه داده است.

اذن دخول حضرت سیدالشهدا (علیه?السلام)? گریه است؛ اگر اشك آمد، امام حسین (علیه?السلام)?اذن دخول داده?اند و وارد شوید. اگر حال داشتید، به حرم وارد شوید، اگر هیچ تغییرى در دل شما به وجود نیامد و دیدید حالتان مساعد نیست، بهتر است به كار مستحبى دیگر بپردازید. سه روز، روزه بگیرید و غسل كنید و بعد به حرم بروید و دوباره از آن حضرت اجازه ورود بخواهید».

آیه?اللّه? بیدآبادى نیز مى?نویسد:

«تا زمانى?كه شوق و میل باطنى، به زیارت و دعا دارى، در حرم باش و زمانى كه میل تو، به سستى گرایید؛ بلافاصله از حرم خارج شو كه ذكر نگفتن بهتر است از ذكرى كه با غفلت و بى?توجهى به محتواى ذكر همراه باشد»[44].

«در حرم مطهّر براى پدر و مادرت و نیز كسانى كه حقى بر تو دارند (مانند بزرگان دین واساتید و خویشاوندان و دوستان) دعا و طلب رحمت نماى»[45].

 

ادب و تشرّف:

تشرف امام خمینى به حرم مطهّر امیرالمؤمنین (علیه?السلام)? با آن آداب خاص و زیارت حضرت نیز شایان توجه است. با كمال ادب و متانت، اذن دخول مى?خواندند؛ سپس از طرف پایین پا وارد حرم مى?شدند و مقید بودند كه از بالاى سر مطهر حضرت امیر (علیه?السلام)? عبور نكنند و هنگامى كه مقابل ضریح مطهّر مى?رسیدند، زیارت «امین?اللّه?» یا زیارت دیگرى را با نهایت اخلاص مى?خواندند، بعد دوباره به طرف پایین پا بر مى?گشتند و در گوشه?اى از حرم نشسته، نماز، زیارت و دعا مى?خواندند. باز دو ركعت نماز مى?خواندند و سپس برمى?خاستند و با رعایت آداب و اخلاص تمام، از حرم مطهر خارج مى?شدند. در ایام زیارتى و جمعه?ها برنامه منظّمى براى دعا و نیایش و نماز و قرآن داشتند كه اگر كار یك نفر فقط همین باشد، نمى?تواند به این منظّمى برنامه عبادتش را اجرا كند[46].

مرحوم آقاى املایى، نقل مى?كرد:

«روزى در حرم مطهّر حضرت امام حسین (علیه?السلام)?، امام خمینى را دیدم كه در میان انبوه زائران گیر كرده?اند و نمى?توانند قدمى به پیش بگذارند؛ جلو دویدم و با كنار زدن مردم راه را براى ایشان باز كردم. امام با اعتراض و ناراحتى مرا از این كار منع كردند؛ ولى من بى?توجه، به كار خود ادامه دادم ناگهان متوجه شدم كه امام از مسیرى كه من براى ایشان باز كرده?ام، نیامده و تغییر مسیر داده?اند و در لابه?لاى جمعیت به راه خود ادامه مى?دهند»[47].

 

احترام به زائر:

حضرت آیه?اللّه? میرزا جواد آقا تهرانى مى?گوید:

از تهران با اتوبوس عازم مشهد بودم... مسافر جوانى كه كنار من نشسته بود خوابش گرفت و كم كم سرش را روى شانه من گذاشت و به خواب ناز رفت. چند دقیقه?اى این وضع را تحمّل نمودم، امّا دیدم خیلى خسته هستم و هر طورى شده باید خودم را كنترل كنم كه مبادا خوابم ببرد! حتّى مراقب بودم كه چُرت هم نزنم بالاخره تا صبح نخوابیدم و حتى چرت هم نزدم و آن شخص جوان الحمدللّه? تا مشهد خوابید و من تمام شب را بیدار بودم و تا صبح محافظ او بودم و شانه?ام را به همان صورت كه او خوابیده بود نگه داشتم كه مبادا به سبب تكان دادن شانه، او از خواب بیدار شود و موجب اذیتش شود[48].

فهرست منابع