همه ساله هزاران انسان شیفته أهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام با قلبى سرشار از عشق و امید، از خانه و كاشانه خود دل كنده، راهىِ اماكن زیارتى و مراقد پاك معصومان و پیشوایان الهى مى‏شوند تا روح و جان خویش را با آنان پیوند زده، زمینه را براى دستیابى به كمال و قُرب پروردگار فراهم سازند.

حضور در این اماكن مقدس، از یك سو تجدید عهد با پیشوایان دین است، كه جملاتى چون: ( «مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتُمْ، مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ» و یا «سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ، مُحِبٌّ لِمَنْ أَحْبَبْتُمْ، مُبْغِضٌ لِمَنْ أَبْغَضْتُمْ» ؛ آنچه را شما حق مى‏دانید من نیز حق مى‏دانم، و آنچه را شما باطل مى‏دانید من باطل مى‏دانم، با آن كه شما در صلح و سازش هستید، من نیز هستم و با آن كه شما مى‏ستیزید، من نیز سر ستیز دارم، آن كه را شما دوست دارید، دوست مى‏دارم و آن كه را شما دشمن‏ دارید، من نیز دشمن مى‏شمارم.)

گویاى این حقیقت است و از سوى دیگر، از روز مرّه گى و آلودگى به گناه فاصله گرفتن و خود را در اقیانوس رحمت و مغفرت الهى شستشو دادن و با توبه از گناه و معصیت رهیدن است.

زائر در اماكن زیارتى، قطره وجود خود را به اقیانوس رحمت حق پیوند مى‏زند و با روحى سرشار از شادى، طراوت و امید نسبت به آینده، به خانه و كاشانه خویش بر مى‏گردد تا زندگى جدیدى را آغاز كند و از آلودگى و ناپاكى دور باشد.

زائر، با این سفر معنوى، از زندگى تكرارى و بى‏ثمر فاصله مى‏گیرد و با ارتقاى فكر و اندیشه و تقویت ایمان و باورهاى دینى، با اراده‏اى استوار، موانع كمال را از سر راه بر مى‏دارد تا به حقیقتِ هستى، كه كمال مطلق است برسد:

«إِلَهِی هَبْ لِی كَمَالَ الانْقِطَاعِ إِلَیْكَ، وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا إِلَیْكَ، حَتَّى تَخْرِقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ ...»

«خداوندا! بریدن كامل از خلق و پیوستن به خود را بر من عنایت فرما و دیده‏هاى دلمان‏ را به نور توجهشان به سوى خود روشن گردان تا دیده‏هاى قلب‏ها، پرده‏هاى نور را بدرد و به مخزن اصلى بزرگى و عظمت دست یابد ...»

آرى، زیارتى كه همراه با معرفت و تحوّل نباشد، زیارت نیست و اگر زیارت تأثیرگذارى لازم را ندارد، دلیلش را در فاصله گرفتن از اهداف زیارت باید جستجو كرد.

اگر زائر به پیشوایان خود، تنها به دیده حاجت دهنده بنگرد، طبیعى است كه نمى‏تواند به اهداف زیارت دست یابد.

بنابراین اگر بتوانیم فرهنگ زیارت را در میان امت اسلامى حاكم كنیم و پیشوایان دین را، كه الگو و واسطه فیض الهى هستند، وسیله‏اى براى رهایى خود از دام گناه و معصیت و آشنایى با ارزش‏ها و فضایل اخلاقى و انسانى بدانیم، به‏خوبى تأثیر زیارت را در جامعه خواهیم دید و این چشمه حیات بخشِ همیشه جارى، روح امید و نشاط و ایمان را به جامعه دینى و اسلامى ما منتقل و حیات طیبّه را به همگان هدیه خواهد داد.

آداب سفر و زیارت، آماده كردن زائر براى این هدف بزرگ است.

این آداب، به زائر مى‏آموزد كه:

- چگونه حركت كند،

- به دنبال چه هدفى باشد،

- با همراهان و همسفران چگونه رفتار نماید،

- با پیشوایان چگونه سخن بگوید،

- و سرانجام با چه توشه‏اى باز گردد.

1- تعیین هدف‏

یكى از انگیزه‏هاى سفر، دستیابى به آرامش روحى و روانى و رفع اضطراب و افسردگى و نیز خستگى‏هاى جسمانى است، یكسره كار كردن و تفریح و استراحت نكردن سبب فرسودگى جسم و جان انسان مى‏شود و نشاط كارى را از او مى‏گیرد.

رسول اكرم صلى الله علیه و آله در آموزه‏هاى خود به بشریت، این‏ امر مهم را مورد توجه قرار داده و فرموده‏اند:

«سافِروُا تَصِحُّوا ...».^[1]

«سفر كنید تا تندرست شوید.»

در حدیثى دیگر نیز فرمود:

«إِذا أَعْسَرَ أَحَدُكُمْ فَلْیَخْرُجْ وَ لَایَغُمَّ نَفْسَهُ وَ أَهْلَهُ».^[2]

«هنگامى كه یكى از شما در مضیقه و تنگناى زندگى قرار گرفت، پس باید [از محیطى كه در آن قرار دارد] خارج گردد و خود و خانواده‏اش را غمگین و ناراحت نكند.»

امام صادق علیه السلام نیز آنگاه كه اوصاف افراد داراى ایمان كامل را بیان مى‏فرماید، یكى از ویژگى‏هاى آنان را در یك جا نماندن و در روى زمین جابجا شدن و مسافرت كردن برشمرده و مى‏فرماید:

«الْمُنْتَقِلَةُ دِیارُهُمْ مِنْ أَرْضٍ إِلى‏ أَرْضٍ‏^[3]».

همچنین در اشعار منسوب به امیر مؤمنان على علیه السلام، یكى از اهداف سفر، غم‏زدایى از روح و جان آدمیان معرفى شده است:

2- اخلاص در نیت‏

اخلاص، شرط اساسى در تمامى عبادات است، هر كس عبادتى را براى خودنمایى و ریا و یا دستیابى به امور مادى و دنیایى انجام دهد، از آن عمل هرگز بهره و نصیبى نخواهد برد.

این اصل مهم به اندازه‏اى تعیین كننده است كه اگر رزمنده و جهادگرى در میدان نبرد شركت كند و هدفش دستیابى به غنایم جنگى، انتقام‏گیرى از دشمن و رسیدن به پست و مقام باشد و در این راه كشته شود، شهید به حساب نمى‏آید.

همه چیز در گرو نیّت انسان است و با آن ارتباط مستقیم دارد. رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود:

«انَّمَا الأَعْمالُ بِالنّیاتِ‏^[5].»

«جز این نیست كه كارها به نیت‏ها است.

[یعنى بر اساس نیت هر كس، بررسى و پاداش یا جزا داده مى‏شود.]»

در حدیث دیگرى نیز فرمود:

«اذا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْ لِلَّهِ خالِصاً، لأَنَّهُ لا یَقْبَلُ مِنْ عِبادِهِ الأَعْمالَ الّا ما كانَ خالِصاً».^[6]

«هرگاه كارى را انجام دادى، آن را فقط براى خدا انجام ده، زیرا خداوند تنها اعمال خالص را از بندگان خود مى‏پذیرد.»

بر این اساس، سالكان این طریق باید با نیتى پاك و خالص در این راه قدم بگذارند، دل به غیر خدا نبندند و در زیارت جز قرب و نزدیكى حق تعالى چیز دیگرى نخواهند.

دستیابى به اخلاص نیز از طریق مقابله با هواى نفس حاصل مى‏شود. امیر مؤمنان على علیه السلام فرمود:

«كَیْفَ یَسْتَطیعُ الإخْلاصَ مَنْ یَغْلِبُهُ الْهَوى‏».^[7]

«آن كس كه هوى و هوس بر وى چیره گردیده، چگونه مى‏تواند به اخلاص دست یابد؟»

نتیجه این كه زائران باید سفر را با مبارزه با نفس آغاز و پس از غلبه بر آن، قصد زیارت اولیاى خدا كنند تا، به پاداشى غیر قابل شمارش دست یابند.

امام عسكرى علیه السلام فرمود:

«لَوْ جَعَلْتُ الدُّنْیا كُلَّها لُقْمَةً واحِدَةً وَ لَقَّمْتُها مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ خالِصاً لَرَأیْتُ انّى مُقَصِّرٌ فى حَقِّهِ».^[8]

«اگر همه دنیا را یك لقمه كرده، در دهان كسى گذارم كه خدا را از روى اخلاص پرستش و عبادت مى‏كند، باز مى‏بینم كه در حق او كوتاهى كرده‏ام»

3- زاد و توشه حلال‏

زائر باید هزینه سفر و زاد و توشه خود را از مال حلال برگیرد تا توفیق عبادت یابد و بتواند در اماكن‏

مقدس و زیارتگاه‏ها، شیرینى مناجات با خدا را حسّ و از عبادات خود لذّت ببرد.

خداوند در قرآن كریم، به رسولان خود این‏چنین دستور مى‏دهد:

«یا أَیُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ».^[9]

«اى رسولان، از چیزهاى پاكیزه بخورید و كار شایسته كنید كه من به آن‏چه انجام مى‏دهید دانا هستم.»

در آیه‏اى دیگر نیز خطاب به مؤمنان مى‏فرماید:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ».^[10]

«اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، از نعمت‏هاى پاك و پاكیزه‏اى كه روزى شما كرده‏ایم بخورید و خدا را شكر كنید، اگر تنها او را مى‏پرستید.»

استفاده از زاد و توشه حلال و بهره‏گیرى از نعمت‏هاى پاك، وظیفه رسولان و همه مؤمنان و دلباختگان به خداوند است. و آن‏ها كه اموالشان را از راه حرام و یا شبهه‏ناك به‏دست آورده‏اند، باید پیش از سفر، دارایى خود را تزكیه كنند، خمس و زكات و دیگر حقوق مردم را به صاحبان اصلى آن بپردازند، سپس قصد كوى دوست كنند وگرنه، پذیرفته نخواهند شد، گرچه به صورت ظاهر، جسم آنان در چنین اماكن مقدسى در گردش باشد. امام باقر علیه السلام فرمود:

«مَنْ أَصَابَ مَالًا مِنْ أَرْبَعٍ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ فِی أَرْبَعٍ: مَنْ أَصَابَ مَالًا مِنْ غُلُولٍ أَوْ رِبًا أَوْ خِیَانَةٍ أَوْ سَرِقَةٍ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُ فِی زَكَاةٍ وَ لا فِی صَدَقَةٍ وَ لا فِی حَجٍّ وَ لا فِی عُمْرَةٍ».^[11]

«كسى كه از چهار طریق مالى به‏دست آورد، هزینه كردن آن، در چهار چیز پذیرفته نمى‏شود: كسى كه مالى را از راه فریب، ربا، خیانت و یا سرقت به‏دست آورد و با آن زكات یا صدقه دهد و یا به حج و عمره رود، خداوند از او نمى‏پذیرد.»

4- خداحافظى و حلالیت‏طلبى‏

زائر هرگاه تصمیم مى‏گیرد به زیارت برود، بر اساس توصیه امام صادق علیه السلام، شایسته است آن را به اطلاع برادران دینى خود برساند. آن حضرت به نقل از رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود:

«حَقٌّ عَلَى الْمُسْلِمِ إِذَا أَرَادَ سَفَراً أَنْ یُعْلِمَ إِخْوَانَهُ وَ حَقٌّ عَلَى إِخْوَانِهِ إِذَا قَدِمَ أَنْ یَأْتُوهُ».^[12]

«مسلمانى كه قصد مسافرت دارد، شایسته است برادران خویش را آگاه سازد. بر برادران او نیز لازم است هنگام بازگشت، به دیدن وى بیایند.»

انجام این دستورالعمل مى‏تواند ثمرات و بركات فراوانى را به‏دنبال داشته باشد؛ یكى از این بركات، زدودن تیرگى‏ها و كدورت‏ها از دل انسان‏ها است.

افراد بشر به دلیل اجتماعى بودن، در زندگى شخصى و اجتماعى خود، گرفتار تضادها و مشكلاتى مى‏شوند كه در نتیجه، رنجش و نارضایتى دیگران را به‏دنبال دارد، همسر، فرزندان، برادران و خواهران، همسایگان، همكاران، مردم كوچه و بازار و ....

اگر به یكى از این‏ها ظلمى روا داشته، غیبتى كرده، حقوقى از آنان پایمال نموده، رابطه تلخ و تندى با آنان داشته، ناسزا و دشنامى به آن‏ها داده و ... لازم است پیش از سفر، به عنوان خداحافظى نزد آنان رفته، از آن‏ها حلالیت بطلبد و به آن‏ها بگوید، من عازم زیارت هستم و از آن‏جا كه نمى‏خواهم با دل آلوده به كینه و كدورت در محضر پیشوایان دین علیهم السلام حضور یابم لذا اگر حقى بر من دارید، مرا حلال كنید. من نیز در این سفر زیارتى شما را دعا خواهم كرد. به یقین با چنین برخوردى، عاطفه طرف مقابل تحریك شده، اشك از دیدگانش جارى مى‏شود و رضایت مى‏دهد و در نتیجه فضایى معنوى و الهى به وجود مى‏آید. و پس از آن، زمینه براى بهره‏گیرى هر چه بیشتر از زیارت، فراهم مى‏شود؛ زیرا زائر تصمیم گرفته در این سفر، قلب خود را لبریز از محبت خدا كند. اگر كدورت و كینه نسبت به مردم بخشى از قلب را پر كرده باشد، تنها بخش خالى آن ظرفیت خواهد داشت ولى اگر آن قسمت پر شده از كینه، خالى شود، به یقین جاى بیشترى براى ذخیره معرفت و عشق به‏حق فراهم مى‏آید.

توجه به این نكته مهم ضرورى است كه در بسیارى اوقات، شیطان مانع ایجاد كرده، انسان را وسوسه مى‏كند كه اگر نزد دیگران برود و طلب حلالیّت نماید، ممكن است سبب حقارت و كوچكى او شود و متأسفانه همین وسوسه‏هاى شیطانى، انسان را از دستیابى به یك نعمت بزرگ محروم مى‏سازد.

خودشكنى و پرهیز از كبر و غرور، زمینه پاكى از گناه و آمرزش را فراهم مى‏آورد. اگر زائر خودشكنى را پیش از سفر آغاز نكند، بهره لازم را نخواهد برد.

بنابراین، بر زائر لازم است از اقوام و دوستان و همسایگان و همكاران خود حلالیت بخواهد و سپس عازم دیار نور شود.

منبع: آداب سفر و زیارت عتبات عالیات‏/ سید على قاضى عسكر/ نشر مشعر/1387