بنام خدا

درس هایى از داستان نصب حجرالاسود

رفتار مردان بزرگ و انسان ساز، همواره دربردارنده پیام ها و درس هاى بسیارى است که مى تواند راهگشاى زندگى جوانان باشد. از این رو، به درس هایى  از داورى حکیمانه حضرت رسول  صلى الله علیه و آله وسلم در ماجراى نصب حجرالاسود اشاره می کنیم .

?) مسئولیت پذیرى

مسئولیت پذیرى، لازمه زندگى اجتماعى انسان است. انسان در برابر خویش، هم کیش، هم نوع و حتى طبیعت مسئولیت دارد و مورد بازخواست خداوند قرار خواهد گرفت. هر کس به فراخور ظرفیت روحى و سعه وجودى خود، در برابر دیگران احساس مسئولیت مى کند. از این رو، پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله وسلم با توجه به ظرفیت وسیع و بالاى روحى خود، درباره افراد و جوامع احساس مسئولیت بیشترى داشته است. قرآن کریم درباره اینکه انسان در برابر مسئولیت هاى خود مورد بازخواست قرار خواهد گرفت فرموده است: «أیحسب الإنسان أن یترک سدى؛ آیا آدمى مى پندارد که بیهوده، وانهاده مى شود؟»به راستى اگر این گونه بود، چه تفاوتى میان انسان با حیوانات وجود داشت و دیگر انسان به چه ویژگى و امتیاز برتر خود مى توانست بر خود ببالد.

امام على علیه السلام درباره مسئولیت پذیرى انسان در برابر هم کیشان و هم نوعان، در سخنى شیوا و منطقى، خطاب به مالک اشتر چنین مى فرماید: «الناس صنفان: إما أخ لک فى الدین أو نظیر لک فى الخلق؛ مردم دو دسته اند: یا برادران دینى تواند یا در آفرینش همانند تو». در فرهنگ اسلامى، دورى از محنت دیگران و بى تفاوتى در مورد آنان، به شدت نکوهش شده است. پیامبر  صلى الله علیه و آله وسلم که اسوه مسلمانان است، همواره آنان را به مسئولیت پذیرى  فراخوانده است. تا جایى که اهتمام ورزیدن به کارهاى مسلمانان، ویژگى و نشانه مسلمانى دانسته مى شود؛ چنان که آن حضرت در این باره مى فرماید: «من أصبح و لم یهتم بأمور المسلمین فلیس منهم؛ کسى که روزش را بدون اهتمام ورزیدن به کارهاى مسلمانان آغاز کند، مسلمان نیست». نمونه اى از احساس مسئولیت آن حضرت را در داستان نصب حجرالاسود مى فهمیم که ایشان، مسئولیت داورى میان قبایل نزدیک به جنگ را پذیرفت. آن حضرت مى توانست با این توجیه که ممکن است طرفین اختلاف، داورى او را قبول نکنند، این قضاوت را نپذیرد، ولى احساس وظیفه و مسئولیت پذیرى پیامبر (ص)، موجب شد تا مشکل بزرگى حل شود و از مشکل بزرگ ترى که همان جنگ و خونریزى بود، جلوگیرى گردد.

?) مشارکت و همکارى

انسان ها در زندگى اجتماعى خود، به تعاون و یارى کردن یکدیگر نیازمندند و راه رشد و ترقى جامعه، در گرو یارى دادن و یارى گرفتن از هم نوعان است. در جامعه اى که این عنصر وجود نداشته باشد، فقر و عقب ماندگى پدید خواهد آمد. قرآن کریم مسلمانان را به تعاون و یارى یکدیگر فراخوانده و چنین فرموده است: «تعاونوا على البر و التقوى و لا تعاونوا على الإثم و العدوان؛ در نیکوکارى و پرهیزکارى همدیگر را یارى کنید و در گناه و دشمنى دستیار هم نشوید». روشن است که یارى و تعاونى که اسلام به آن سفارش کرده، صرفا در جهت کارهاى مباح و حلال است، نه کارهاى حرام و ناپسند. همچنین یارى کردن در امور، نمودها و مصداق هاى زیاد و گوناگون دارد؛ مانند: امر به معروف و نهى از منکر، وقف کردن، صدقه دادن، انجام امور عام المنفعه و…. در سنت پیامبر  صلى الله علیه و آله وسلم نیز یارى به هم نوعان بسیار مورد توجه بوده است. آن حضرت مسلمانان را به همکارى و تعاون سفارش مى کرد و خود نیز ترویج دهنده این فرهنگ بود. ماجراى نصب حجرالاسود، یکى از نمونه هاى یارى دادن حضرت محمد (ص) به دیگران است.

?) گره گشایى و آشتى دادن

زندگى دنیوى به علت گوناگونى خواسته ها و تضادها در منافع، محل تزاحم و اختلاف انسان هاست. اختلاف ها و کشمکش هایى که خاستگاه آن خواهش هاى نفسانى و خواست هاى بى مقدار دنیوى باشد، مورد نکوهش قرآن کریم قرار گرفته و نوعى عذاب شمرده شده است. به فرموده قرآن، گروه گروه شدن، تفرقه و اختلاف، عذاب است که بعضى از انسان ها به وسیله بعض دیگر آن را مى چشند. زمینه هاى اختلافات و دشمنى ها در بین افراد زمانى پیش مى آید که خوش بینى، اعتماد به دیگران و حسن معاشرت، جاى خود را به منفى نگرى، بى اعتمادى و سوء معاشرت بدهد. پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله وسلم همواره مسلمانان را به اصلاح ذات البین سفارش مى کرد. اصلاح ذات البین، به معناى صلح دادن میان دو طرف است. این کار در نظر آن حضرت، از چنان اهمیتى بر خوردار است که مى توان براى آشتى دو طرف از دروغ بهره جست؛ هر چند دروغ از گناهان کبیره است. پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله وسلم مى فرماید: «أصلح بین الناس و لو تعنى الکذب؛ بین مردم آشتى بر قرار سازید، گرچه با دروغ باشد. » همچنین آن حضرت آشتى دادن را بهترین نیکى و صدقه مى داند و مى فرماید: «أفضل الصدقة إصلاح ذات البین؛ بهترین صدقه، آشتى دادن بین دو نفر است».

?) تأثیرگذارى مثبت بر محیط

مکه پیش از ظهور اسلام، محیط آلوده و فاسدى به لحاظ اخلاقى و اجتماعى داشته است. اما این محیط تأثیرى بر پیامبر  صلى الله علیه و آله وسلم نگذاشت. با اینکه آن حضرت در سن جوانى بود، ولى عقل و درایت و اراده اى استوار داشت. شهرت آن حضرت به ویژگى هاى پسندیده و نیک، باعث شده بود که مردم به او اعتماد کامل داشته باشند و از او در حل مشکلات خود مشاوره بخواهند. نمونه اى از شکوه شخصیت پیامبر اعظم (ص) در جریان نصب حجرالاسود آشکار مى شود. آنچه باعث جلب توجه اختلاف کنندگان به آن حضرت شد، بهره داشتن او از صفت «امانت دارى» بود. خودسازى و ویژگى امین بودن پیامبر، موجب شد تا ایشان در حل اختلاف بین قبایل و افراد، نقش مثبت ایفا کند و توانایى تغییر محیط پیرامون خود را داشته باشد.

?) اهمیت مدیریت

جنبه مدیریتى پیامبر  صلى الله علیه و آله وسلم در خانواده و اجتماع، درس هاى بسیارى مى آموزد. مدیریت آن حضرت در جنگ و صلح و مواجهه با مشکلات و وضعیت اجتماعى و تربیت نیروهاى با تقوا، شگفت آور است. یکى از مسائل مهم مدیریت، شیوه تصمیم گیرى او هنگام بحران هاست. در ماجراى حجرالاسود، شرایط، غیر عادى شده و مشکلات پیش بینى نشده و ناگهانى پیش آمده بود. در چنین شرایطى، ضوابط، هنجارها و قوانین مرسوم کارساز نخواهند بود. از این رو، مشکل فقط با خلاقیت مدیر حل مى شود. پیامبر (ص) با به کارگیرى روشى مبتکرانه، همراه با کنترل بحران پیش آمده، سعى در استفاده بهینه از آن کرد و رفتار و عمل ایشان در قالب مدیریت رفتارى، درس هاى بسیار و موشکافانه اى براى قبایل حاضر در صحنه داشت.

?) داورى عادلانه

نام پیامبر خدا (ص) و رفتار ایشان با عدالت پیوند خورده است. ویژگى هایى که پیامبر داشت، باعث شد او را در ماجراى حجرالاسود حکم و داور قرار دهند. علم، درایت، کاردانى، اخلاق پسندیده و هوشیارى آن حضرت، همه اختلاف کنندگان را از نتیجه کار خرسند کرد؛ به طورى که هیچ گروهى احساس نکرد در این داورى بر او ستم یا کم توجهى شده است. نکته مهم دیگر که داور خوب و عادل باید دارا باشد، پرهیز از نگاه جانب دارانه و تبعیض آمیز است که حضرت با داورى بى نظیر خود، بر گروهى یا کسى تبعیض روا نداشت. به راستى اگر پیامبر در این ماجرا به طرفدارى از قبیله اى خاص قضاوت مى کرد، چه روى مى داد؟ آیا دیگران راضى مى شدند؟ به یقین اختلاف ها شدیدتر مى شد و گره کار، کورتر. از این رو، تنها در سایه قضاوت عادلانه پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله وسلم بود که اختلاف ها فروکش کرد.