متن مقاله به شرح ذیل است که در آدرسhttp://ravanshenasi.nashriyat.ir/node/45 قابل رویت می باشد :

 

بررسی ابعاد روان‌شناختی مناسك حج
و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج

محمدرضا احمدی* / دكتر محمود گلزاری** / دكتر عباسعلی شاملی*** / دكتر سیدكاظم رسولزاده طباطبایی****

چكیده

پژوهش حاضر درصدد بررسی ابعاد روان‌شناختی مناسك حج و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج با استفاده از روش شبه‌تجربی است. از مجموع 22500 نفر زائر حج تمتع سال 1385 استان تهران، 105 نفر (62 مرد و 43 زن) به عنوان نمونة در دسترس، انتخاب و یك ماه قبل از آغاز حج پرسشنامة جهت‌گیری مذهبی به عنوان پیش‌آزمون و پس از اتمام مناسك حج همان پرسشنامه‌ به عنوان پس‌آزمون و یك ماه پس از بازگشت به وطن نیز به عنوان مرحلة پی‌گیری، اجرا گردید. داده‌ها به وسیلة آزمون t وابسته، مستقل و تحلیل واریانس یك‌راهه تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان دادند: نمرة كل جهت‌گیری مذهبی آزمودنی‌ها در پس‌آزمون نسبت به پیش‌آزمون به طور معناداری بیشتر بود. این تفاوت معنادار در خرده‌آزمون‌های جهت‌گیری مذهبی (عقایدـ مناسك و اخلاق) نیز مشاهده گردید.

كلید واژه‌ها: مناسك حج، ابعاد روان‌شناختی، دینداری.

 

مقدمه

در فرهنگ و معارف اسلامی راه‌های روشنی برای دستیابی انسان‌ها به زلال گوارای آرامش خاطر معرفی شده است كه عبادات از مهم‌ترین، سازنده‌ترین و مؤثرترین آنهاست. از میان همة عبادات، حج و مناسك آن جایگاه ویژه‌ای دارد. در منظر روایات از حج به «تمام شریعت»، «پرچم اسلام» و «یكی از پنج پایة اساسی اسلام» تعبیرمی‌شود. انجام مناسك حج برای یك مؤمن(با شرایط خاصی) ضروری و ترك آن كفرشمرده شده است. همه‌ساله بیش از دو میلیون مسلمان از سراسر جهان دراین كنگرة عظیم شركت می‌كنند. هم به نص آیات و روایات و هم به تجربه و كشف و مشاهدات بالینی، یكی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین عوامل سازندگی انسان و از بین‌رفتن نگرانی‌ها، پریشانی‌ها و افسردگی‌ها، انجام حج است. البته به شرط آنكه، حجی بر پایة شناخت دقیق و با كمال معنویت انجام گیرد. هرچند حج و مناسك آن ظاهری عبادی دارد، اما جنبه‌های غیرعبادی آن نیز بر اهل دقت پوشیده نیست. بر همین اساس برخی محققان به ابعاد اخلاقی، عرفانی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و حتی اقتصادی آن نظر افكنده‌اند و آثار و كاركرد‌های آن را مورد تحقیق و بررسی قرار داده‌اند. متأسفانه دانشمندان علوم رفتاری همچون روان‌شناسان تاكنون به این موضوع مهم و تأثیر‌گذار توجه چندانی نداشته‌اند و كمتر به بعد روان‌شناختی این عبادت بزرگ پرداخته‌اند. یك جست‌وجوی ساده در سایت‌های اینترنتی و مطالعة كتب و مجلات تخصصی و پژوهشی مربوط به حج، گویای این واقعیت است كه بررسی‌های علمی جدید، به خصوص در حوزة علوم انسانی در زمینة حج یا صورت نگرفته و یا بسیار اندك است. پژوهش حاضر می‌تواند یكی از تلاش‌های علمی و تجربی در زمینة تأثیرحج بر سطح دینداری زائران باشد. در ابتدا با بیان مسئلة مورد بررسی و اهمیت آن و نیز ذكر اهداف و فرضیه‌ها به تبیین فرآیند پژوهش پرداخته‌ایم.

بیان مسئله

تاریخ بشریت نشان داده است كه انسان دین‌ورز[1] قدمتی دیرینه دارد و مذهب به عنوان جزءلاینفك زندگی بشر در تمام اعصار بوده است. به گفتة فرانكل[2] (1375)، بنیانگذار مكتب معنا‌درمانی، یك احساس مذهبی عمیق ریشه‌دار در اعماق ضمیر ناهشیار همة انسان‌ها وجود دارد. نیومن[3] و پارگامنت[4] (1990) نقش‌های روان‌شناختی مهم و بی‌شمار مذهب را كه در كمك به مردم برای درك و كنارآمدن با وقایع زندگی به كار می‌روند، توصیف نموده‌اند. آرگیل[5] (2000) از آداب و رسوم مذهبی به عنوان شكلی از رفتار یاد می‌كند كه موجب می‌شود افراد و روابط آنها عوض شوند.[6]

كنش‌های اساسی دین ـ فواید وآثاری كه به‌طور طبیعی بر دین‌ورزی ودینداری افراد مترتب می‌شود ـ را می‌توان در سه حوزة مرتبط با یكدیگر؛ شناختی، عاطفی ورفتاری انسان مورد توجه قرار داد. افزایش تحقیقات در زمینه‌های گوناگون، از جمله میزان مذهبی‌بودن، نیاز به مذهب، تأثیر آن در سلامت جسمی _ روانی و مقابله با تنیدگی در سطوح گوناگون بسیار معنادار است. امروزه ده‌ها كتاب و مجله در زمینة دین‌ورزی وكاربرد آن در زندگی انسان منتشر می‌شود كه همگی بیانگر اهمیت روزافزون نقش مذهب در زندگی بشر امروزی‌ وتحقیقات دامنه‌دار روان‌شناسی‌ در این عرصه هستند.[7]

بررسی‌های علمی می‌رساند هر چه میزان معنویت و دینداری افراد زیادتر باشد، مصونیت بیشتری نسبت به بیماری‌های روانی و كژكاری‌های رفتاری
پیدا می‌كنند. اسپیلكا[8] و همكاران (2003) با بهره‌گیری از پژوهش‌های فراوان
به تأثیر مثبت دین بر سلامت روان و اخلاق پرداخته‌اند. یونگ در
كتاب روان‌شناسی دین می‌نویسد: «كاملاً متقاعد شده‌ام كه اعتقادات و
مناسك دینی لااقل از لحاظ بهداشت روانی اهمیت خارق‌العاده‌ای دارند».[9] رفتارها و باور‌هایی از قبیل توكل به خداوند، صبر، دعا، زیارت و مانند
آنها می‌توانند از طریق ایجاد امید به نگرش‌های مثبت، موجب آرامش
درونی شخص شوند. باور به اینكه خدایی هست كه موقعیت‌ها را كنترل می‌كند و مسئول عبادت‌كننده‌هاست، تا حد زیادی اضطراب مرتبط با موقعیت را
كاهش می‌دهد، به‌طوری كه اغلب افراد مؤمن ارتباط خود را با خداوند
مانند ارتباط با یك دوست بسیار صمیمی توصیف می‌كنند و معتقدند كه
می‌توان از طریق اتكا و توسل به خداوند، اثر موقعیت‌های غیرقابل كنترل را
به طریقی كنترل كرد.[10] آرگیل بر این باور است كه دین به پیروان خود سلامت جسمانی و روانی نیز عطا می‌كند و با شفادادن آلام روحی ارتباط دارد.
افراد متدین در جامعة مدرن امروزی، نسبت به سایر افراد سالم‌ترند؛ زیرا آنها رفتار سالمی را در پیش می‌گیرند. همچنین بهداشت روانی با تدین ذاتی و درونی فرد ارتباط دارد.[11]

اسلام مكتبی است جامع وواقع‌گرا كه در آن به همة جوانب نیازهای انسانی اعم از دنیایی و آخرتی، جسمی و روحی، عقلی و فكری، احساسی و عاطفی، فردی یا اجتماعی توجه شده است.[12] امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند تفكر و اندیشه در باب تأثیرگذاری تقیدات دینی بر تمامی امور انسانی، به ویژه مسائل عاطفی و روحی هستیم. امروزه بسیاری از اندیشمندان و صاحب‌نظران بر این باورند كه مذهبْ تأثیر انكارناپذیری بر سلامت روح و جسم و دیگرابعاد زندگی بشر دارد و در میان ادیان الهی، دستورات اسلام پیرامون بهداشت جسم، روان و سایر امور، كامل‌ترین فرامین است.[13]

دین اسلام دارای پایه‌ها و اركانی است كه بر آنها بنا شده و بدانها قوام گرفته و بدون آنها فرو‌می‌ریزد واز آن جز اسمی بی‌مسما بر جای‌ نمی‌ماند. یكی از این اركان حج است، آنگونه كه امام باقر† فرمود: اسلام بر پنج پایه بنیان نهاده شده است: نماز، روزه، زكات، حج و ولایت.[14] به دلیل آنكه حج جزء اركان اسلام قلمداد شده، ناگزیر باید آنچه دربارة اسلام وارد شده در حج متبلور گشته و حج نمایشگر این احكام و تجلی‌گاه ظهور آنها گردد.[15]

حج یكی از شاخص‌های اسلام است و منعكس‌كنندة بخش بزرگی از ابعاد اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و عبادی دین است. بنا به گفتة امیرالمؤمنین†، حج پرچم اسلام است: «جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی لِلْإِسْلَامِ عَلَماً».[16] پرچم نمادی است كه سعی می‌شود ویژگی‌ها و ابعاد یك فرهنگ در آن تجلی یافته و حكایتگر آن باشد. با یك نگاه اجمالی به منابع معتبر اسلامی می‌توان ادعا كرد كه حج، عصارة اسلام است. پیامبر اكرمˆ در بیان علل فرایض الهی، حج را معادل همة دین و شریعت شمرده است: «...و الخامسة الحج و هی الشریعه.»[17] حج نمونه و نماد كوچكی از اسلام بزرگ. گویی خداوند متعال اراده كرده است كه اسلام را در همة ابعادش، در یك عبادت جای دهد تا حاجی تمام اسلام را یكباره تجربه كند. به همین جهت می‌توان كنش‌ها و تأثیرات دین در ابعاد گوناگونش را در حج و مناسك آن مشاهده كرد.

‌قرآن یكی از اهداف و فلسفه‌های حج را مشاهدة منافع (منافعی كه برای
خود مردم است) ذكر كرده است: )وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ...( (حج: 27 و 28) منافع در این آیه مطلق است؛ یعنی شمول بسیار دارد و
هر گونه منفعت را اعم از مادی و معنوی، فردی و اجتماعی، اقتصادی و
سیاسی، دنیوی و اخروی را فرا می‌گیرد. منافع دو نوع است؛ یكی دنیوی كه
در همین زندگی اجتماعی دنیا سود بخشیده و زندگی آدمی را صفا
می‌دهد، نیازهای گوناگون او را برآورده می‌كند و نواقص آن را برطرف می‌سازد؛ منافعی مانند تجارت، سیاست، حكومت، تدبیر و اقسام رسوم، سنن و عادات
و انواع تعاون‌ها و یاری‌های اجتماعی و غیر آن؛ نوع دوم از منافع، منافع
اخروی است كه همان وجود انواع تقرب‌ها به سوی خداوند است؛ تقرب‌هایی كه عبودیت آدمی را مجسم می‌سازد و اثرش در عمل و گفتار آدمی
هویدا می‌گردد.[18]

اكنون مسئله آن است كه حج و مناسك آن، چه تأثیری در ابعاد روان‌شناختی انسان می‌گذارد؟ پژوهشگر در این تحقیق درپی آن است كه چگونگی اثربخشی حج در ابعاد شناختی، عاطفی ورفتاری انسان را مورد بررسی‌ قرار دهد.

بنابراین هدف پژوهش حاضر، بررسی و مقایسة سطح دینداری حجاج در موقعیت‌های قبل، حین و بعد از انجام مناسك حج و همچنین بررسی و مقایسة میزان تأثیرگذاری مناسك حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب جنس, سن و تحصیلات آنها می‌باشد. در نتیجه سؤال‌های پژوهش عبارتند از:

1. انجام مناسك حج چه تأثیری بر سطح دینداری حجاج می‌گذارد؟

2. آیا تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب جنس, سن و تحصیلات متفاوت است؟

فرضیه‌های پژوهش حاضر عبارت است از:

1.انجام مناسك حج سطح دینداری حجاج را افزایش می‌دهد.

2. تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری حجاج برحسب جنس, سن و تحصیلات متفاوت است.

اهمیت و ضرورت پژوهش

ضرورت تحقیق در زمینة ابعاد روان‌شناختی حج و مناسك آن، ریشه در اهمیت مطالعه دربارة ابعاد روان‌شناختی دین به عنوان یك مجموعة كامل برنامة زندگی برای انسان دارد؛ زیرا حج و مناسك آن آیینة تمام‌نمای دین و معارف اسلامی است. حج نمایشگر جامعیت و كلیت دین است. همان‌گونه كه برای كنش‌های اساسی دین در حیطه‌های متفاوت زندگی انسان، فواید و آثار روان‌شناختی گوناگونی را می‌توان یافت، برای حج ومناسك آن نیز می‌توان شبیه آنها را تصویر و ترسیم كرد. بنابراین، آشنایی با كنش‌های اساسی دین در عرصة حیات بشری، اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر را به طور عام روشن می‌كند. فواید و آثاری كه به طور طبیعی بر دین‌ورزی و دینداری افراد به طور عام و بر انجام مناسك حج به طور خاص مترتب می‌شود، قابل توجه است.

در حوزة شناختی؛ دین تفسیری همه‌جانبه از حیات انسانی ارائه می‌كند و خلأ زندگی را با ایجاد معنا از بین می‌برد و به عنوان یك نظام مرجع با طرح هدفمندی حیات، مرگ را نقطة پایان زندگی نمی‌داند و تنظیم‌كنندة رابطة فرد با دیگران، طبیعت و خداوند است و برای هر یك از آنها برنامه‌ای مدوّن و مشخص دارد. میسیاك[19] می‌گوید: دینْ انسان را به فلسفة حیات مسلح می‌كند و به عقلْ روشنگری می‌بخشد. دینْ ارادة انسان را تقویت و به فرد كمك می‌كند تا به فرمان عقل گردن نهد.[20] حج و مناسك آن نیز، حاجی را به درك و شناخت بیشتری از راه حق رهنمون می‌كند و او را برای حركت در مسیر كمال و رسیدن به كمال نهایی یاری می‌دهد. امام صادق† دربارة كسی كه به حج نرود، می‌فرماید: اعماه الله عن طریق الحق؛[21] خداوند او را از درك و شناخت راه حق باز می‌دارد.

در مراسم و ایام حج زمینة آموختن علوم و معارف اسلامی و تبادل اطلاعات فراهم می‌شود. امام رضا† یكی از آثار حج را یادگیری و آشنایی با معارف دین و انتقال آن به دیگران ذكر فرموده‌اند: مع ما فیه من التفقه و نقل اخبار الائمه‰ إلی كل صقع و ناحیه.[22]

در حوزة عاطفی؛ دین با رفع یا تخفیف درد و رنج آدمی در زمینة محدودیت‌های موجود در این جهان، نظیر ترس، تنهایی، افسردگی، ناكامی، بیماری، فقر و مرگ در جهت حفظ و استمرار سلامت روانی انسان مؤثر و مفید است. همچنین دین موضوعی برای تجربه‌های دینی فراهم می‌كند و انسان را به داشتن آنها برمی‌انگیزاند. در ایام و مراسم حج موقعیت‌های فراوانی مثل هنگام مُحرم‌شدن، هنگام مشاهدة كعبه، درحال انجام طواف، زمان وقوف در عرفات ومشعر و ... فراهم می‌شود كه حاجی بتواند با قطع تعلقات مادی به یك رابطة نزدیك با معبود خود بپردازد. چنین تجربه‌های دینی را نمی‌توان در مكانی دیگر یافت. مشاهدات بالینی و نیز مطالعة تاریخی حج‌گزاران، به ویژه اولیا نشانگر وحكایت‌گر چنین موضوعی است. مالك‌بن‌انس یكی از اصحاب امام صادق† می‌گوید: یك سال با امام به حج مشرف شدم، موقع احرام و گفتن تلبیه هرچه امام سعی می‌كردند تلبیه بگویند صدا در گلویشان قطع می‌شد و نزدیك بود از مركب به زمین بیفتند.[23]

در حوزة رفتاری؛ دین مهم‌ترین كنش و تأثیر خود را در پشتیبانی از اخلاق دارد. به این معنا كه به انسان اطمینان خاطر می‌دهد كه اخلاق بر جای استوار تكیه زده است و یك مرجع اصیل آن را تأیید كرده است. بنابراین، در عمل به
آن و تبعیت از فرمان‌های اخلاقی جای نگرانی نیست و در اجرای قوانین و مقررات اخلاقی، دین نقش مهارِ درونی را ایفا می‌كند. بسیاری از دستورالعمل‌های حج ومناسك آن در حوزة اخلاق و رفتار است تا زمینة كافی را برای خودسازی و اصلاح رفتارهای خود و نیز رعایت حقوق دیگران و حتی حیوانات و گیاهان فراهم كند. حجاج با اجتناب از هرگونه ظلم به خود و دیگران ـ حتی حیوانات و طبیعت كه شرط اولیة انجام صحیح مناسك حج است ـ خودسازی را تمرین می‌كنند.

توجه به آثار مناسك حج، توصیف، تحلیل و تبیین روان‌شناختی آن،
ازآن جهت كه آثار دینداری مورد بررسی قرار می‌گیرد از اهمیت و ارزش بیشتری برخوردار می‌شود؛ زیرا برخی روان‌شناسان دین آثار دینداری را
ملاك داوری دین و معیاری برای حقانیت آن می‌دانند. روان‌شناسانی مثل
ویلیام جیمز[24] كه ملاك حقانیت هر چیزی را پیامد‌های عملی مفید آن می‌دانند، برای اثبات حقانیت دین به آثار و نتایج مثبت و مفید آن روی آورده‌اند.
هر چند این شیوة تفكر، عمدتاً دین و آموزه‌های دینی را به یك فعالیت
بشری تقلیل می‌دهد و فایدة عملی دین، درستی اعتقاد به آن را ثابت نمی‌كند، ولی نمی‌توان انكار كرد كه كاركردگرایی، ما را به واقعیت‌های زمینی
باز می‌گرداند، ما را وادار می‌كند تجارب عینی و عملی را در نظر بگیریم، واقعیت‌ها را لمس كنیم وپیامدهای عملی واقعیت‌ها را ملاحظه كنیم. در واقع
این رویكرد، یعنی رویكرد كاركردگرایی به دین فواید و نتایج دینداری
را در ساحت‌های گوناگون بیان می‌كند و می‌تواند در گزینش و دست‌یازیدن
به حوزه‌های گوناگون معرفتی یا عملی به انسان هشدار دهد. با توجه به ثمرات مهم دینداری، نباید این حوزه مورد غفلت قرار گیرد، بلكه می‌توان گفت:
این تلاش، پاسخی اساسی و ضروری برای انسان سرگشتة امروزی است كه می‌پرسد: دین چه ارمغانی برای بشر آورده است؟ زندگی انسان دیندار
و غیردیندار چه تفاوت‌های اساسی دارد؟ بله، نمی‌توان در تعریف حقیقت
و ملاك حقیقت دین به پراگماتیسم استناد كرد و صرف فواید و آثار آموزه‌های دینی و كارآمدی آن از دیدگاه معرفت‌شناسانه دلیل درستی آن گزاره یا آموزة دینی نیست، اما برای تشخیص حقانیت یك نظریه و آموزة دینی كه برای غایات عملی ارائه گشته، استناد به فواید و نتایج آن مثبت، ارزشمند و مناسب است. چنانچه به عنوان نمونه، برای درمان اختلالات روانی، برای انتخاب یك روش در میان روش‌های درمانی گوناگون، معیارْ توفیق عملی آن است. یا حتی برای گزینش و ترجیح یك پزشك متخصص در میان هم‌قطاران خود، معمولاً به كارایی عملی وی در موارد درمانی گذشته استناد می‌كنیم.بیان فواید و آثار عمل به آموزه‌های دین، از جمله مناسك حج از همین مقوله است كه دفاع از دین و دینداری را جذابیت ومقبولیت بیشتری می‌بخشد. پس این نكتة حقی است كه معمولاً از آن غفلت شده، در حالی كه آثار و فواید دینداری در همین جهان جذابیت‌های فراوان دارد واین جاذبه‌ها در دفاع از دین و تبلیغ دین برای ناباوران یا كم‌باوران می‌تواند نقش اساسی داشته باشد. امام رضا† فرمود: «رحم الله عبدا احیا امرنا. قلت كیف یحیی امركم قال یتعلم علومنا و یعلمها الناس فان الناس لو علموا محاسن كلامنا لاتبعونا»؛[25] خداوند رحمت كند كسی را كه امر ما را زنده كند. راوی می‌پرسد: چگونه امر شما زنده می‌شود؟ امام می‌فرماید: كسی كه علوم ما را فراگیرد و آنها را به مردم یاد دهد.

بنابراین، مطالعة روان‌شناختی كنش‌های اساسی دینداری در زندگی انسان
در ابعاد گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری از اهمیت زیادی برخوردار
است. بررسی ابعاد روان‌شناختی مناسك حج به عنوان یكی از اركان اسلام
و نمایشگر و تجلی‌گاه ابعاد گوناگون دین، ضرورت این تحقیق را روشن
می‌كند. فقدان تحقیقی روان‌شناختی به شكل كامل و گسترده از مناسك حج و
نیز فقدان پژوهشی میدانی دربارة تأثیرگذاری حج بر جهت‌گیری مذهبی افراد، اعم از شناخت‌ها، عواطف و رفتار‌های آنان، ضرورت این تحقیق را آشكارتر می‌سازد.

جایگاه حج در اسلام

اقتضای جامعیت، جهان‌شمول و جاودانه‌بودن اسلام آن است كه بتوان این ویژگی‌ها را در برنامه‌ها و دستورالعمل‌های آن، تا حدودی مشاهده و استنباط كرد. می‌توان از حج كه پرچم اسلام و تمام شریعت معرفی شده، ویژگی‌های جامعیت، جهان شمولی و جاودانگی اسلام را دریافت كرد. چون اسلام جهان‌شمول است و به عنوان برنامة آموزنده جهانی نازل شده و دو اصل زوال‌ناپذیر «همگانی» و «همیشگی» بودن، یعنی «كلیت و دوام» را همواره گوشزد كرده و می‌كند، ضروری است برنامه‌های آن هم جهانی بوده و نمودار زنده‌ای از كلیت و دوام باشد. بر همین اساس می‌توان حج را به عنوان یكی از شاخص‌ترین برنامه‌های جهانی اسلام یادآور شد و همگانی و همیشگی‌بودن آن را سند گویای كلیت و دوام دین الهی دانست.[26] بنابراین، می‌توان حج را نماد جامع اسلامِ نظام‌مند و جهان‌شمول معرفی كرد و ابزاری برای حفظ جاودانگی آن دانست. این نكته را می‌توان از متون دینی به خوبی استفاده كرد؛ مثلاً، قرآن، كعبه را مایة قوام و قیام مردم معرفی می‌كند: Ÿ@yèy_) ª!$# spt6÷ès3ø9$# |MøŠt7ø9$# tP#t?ysø9$# $VJ»uŠÏ% (¨$¨Z=Ïj9 (مائده: 97)؛ خداوند كعبه را مایة قوام و قیام مردم قرار داده است. در واقع، كعبه كه محور حج است، نقش محوری و اساسی در استمرار و قوام دین دارد و تا كعبه پابرجاست دین پابرجا خواهد ماند. امام صادق† در توضیح این آیة شریفه فرمود: «لایزال الدین قائماً ما قامت الكعبه».[27] از سوی دیگر، شاید بتوان حج را به نمونه و مدل كوچكی از اسلام تشبیه كرد. همان‌گونه كه پیامبراكرمˆ ضمن بیان علت سایر فرایض، دربارة علت وجوب حج بر مسلمانان فرمودند: حج معادل همة دین است. شیخ صدوقŠ می‌نویسد:

قد جاء فی تعلیل الرسولˆ للحج ضمن تعلیله لسائر الفرایض بانه معادل تمام الشریعه اذ یقولˆ: جائنی جبرئیل فقال لی یا احمد، الاسلام عشرة اسهم و قد خاب من لا سهم له فیها اولها شهادة لا اله الا اله و هی الكلمة و الثانیة الصلاة و هی الطهرة و الثالثة الزكاة و هی الفطرة و الرابعة الصوم و هی الجنة و الخامسة الحج و هی الشریعة... .[28]

پیامبر اكرمˆ ضمن بیان علت سایر فرایض، دربارة علت وجوب حج بر مسلمانان فرمودند كه حج معادل همة دین است؛ زیرا ایشان فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و گفت ای احمد، اسلام ده بخش دارد و هر كسی كه از این بخش‌ها سهمی نداشته باشد زیانكار است، اول آن شهادت لا اله الا الله است كه اصل عقیده است، دوم نماز است كه پاكیزگی است، سوم زكات است كه خود سبب رشد و شكفتگی است، چهارم روزه است كه سپر (آتش و عذاب) است و پنجم حج است كه همان شریعت است... .

سالكان طریق عبودیت و بندگی معتقدند كه عبادات از نظر خاصیت اثرگذاری در روح و تكمیل نفس متفاوتند؛ بعضی اثر تطهیر و تخلیه دارند و بعضی موجب تزیین و تحلیة جان می‌شوند، برخی از فضای روح بشر رفعِ ظلمت می‌كنند و بعضی نور و صفا جلب می‌نمایند. انفاقات و صدقات از زكات و خمس و كفارات و ردّ مظالم و خلاصه ادای حقوق مالی ، اثرش تطهیر قلب از پلیدی و آلودگی حب مال است. روزه‌گرفتن مایة تقویت اراده و نیروی مقاومت در مقابل تمایلات نفسانی و تحصیل ملكة تقوا و مصونیت از غلبة شهوت است. نماز تنویر جان آدمی به نور ذكر و مناجات با خدا و مقابل گشتن صفحة روح با الله است. اما امتیاز عبادت حج در میان انواع عبادات این است كه جامع‌الأمور است؛ هم خاصیت تطهیر دارد و هم مایة تزیین است. هم رفع ظلمت حب مال از دل می‌كند و هم نورانیت ذكر و انس با خدا می‌آورد. در حج انفاق مال، دورافتادن از اهل و عیال، جداشدن از آسایش الفت‌گرفته در وطن، تعطیل‌كردن كسب و كار و مشاغل زندگی مادی، تحمل رنج سفر، معاشرت با افراد گوناگون و امثال آن است كه در پاك‌كردن دل انسان از پلیدی كبر و نخوت و خودخواهی و رام‌ساختن گردن‌كشان و خاضع‌كردن نافرمانان، فوق‌العاده مؤثر است.[29]

پس می‌توان گفت كه حج «مینیاتوری» كوچك از اسلام بزرگ است. گویی خداوند اراده كرده اسلام را با همة ابعاد و وجوه آن در یكی از فروع دین جای دهد تا بندگان او با انجام آن و معرفت به همة آن وجوه و ابعاد، یك بار تمام اسلام را تجربه كرده باشند و همچون ماهی در دریا در كل اسلام غلتیده باشند.[30]

فرهنگ و معارف اسلامی در تار و پود حج نهفته است. امام خمینی(ره) حج را كانون معارف الهی معرفی كرده‌اند.[31] بنابراین، می‌توان انتظار داشت حج و مناسك آن همچون كلیت اسلام از نظر پوشش دادن به ابعاد وجودی انسان، از جامعیت ویژه‌ای برخوردار باشد و به مؤلفه‌های گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری توجه داشته و تأمین‌كنندة نیازهای انسان در این ابعاد باشد. به عبارت دیگر، می‌توان كنش‌ها و تأثیرگذاری حج را با توجه به ابعاد وجودی انسان، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل روان‌شناختی قرار داد.

حج و تحقیقات انجام‌شده

در زمینة نقش دین و تأثیر دینداری در ابعاد گوناگون انسان باید گفت: مطالعات تجربی كنترل‌شده‌ای نیز انجام گرفته است، سرآغاز این تحقیقات كه بیشتر دربارة متغیرهای دین و معنویت و بهداشت روان است، به استثنای معدودی از آنها، در قرن بیستم قرار دارد و از آن زمان تا كنون به شدت یا افزایش یافته است. از مجموع مطالعات، می‌توان به پژوهش‌هایی دربارة تأثیرگذاری دین بر ابعاد گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری انسان اشاره كرد؛ مانند: دین می‌تواند موجب ایجاد معنا شود.[32]

به نظر نیومن و پارگامنت مذهب می‌تواند در ایجاد احساس امید، احساس صمیمیت با دیگران، آرامش هیجانی، فرصت خودشكوفایی، احساس راحتی، مهار تكانه‌ها، نزدیكی به خدا و كمك به حل مشكل مؤثر باشد.[33]

دین موجب امیدواری می‌شود و خوش‌بینی را افزایش می‌دهد.[34]

دین به افراد متدین نوعی احساس كنترل و كارآمدی می‌بخشد كه ریشة خدایی دارد و می‌تواند كاهش‌یافتگی كنترل شخصی را جبران كند.[35]

دین نوعی احساس فراطبیعی به شخص می‌دهد كه بدون تردید تأثیر روان‌شناختی دارد.[36]

دین نوعی سبك زندگی سالم‌تر برای افراد تجویز می‌كند كه بر سلامت و بهداشت روانی تأثیر مثبت دارد. دین مجموعه‌ای از هنجارهای اجتماعی مثبت است كه اطاعت از آن موجب تأثیر، پشتیبانی و پذیرش از سوی دیگران می‌شود.

جمالی به بررسی رابطة بین نگرش‌های مذهبی، احساس معنابخش‌بودن زندگی و سلامت روانی پرداخت. نتایج نشان داد كه بین احساس معنابخش‌بودن زندگی و سلامت روانی، همبستگی معناداری وجود دارد و بین نگرش مذهبی و سلامت روان نیز همبستگی معناداری مشاهده شده است. همچنین بین دو متغیر نگرش مذهبی و احساس معنابخش‌بودن زندگی، همبستگی معناداری وجود دارد.[37]

تار و پود زندگی انسان با باورهای دینی تنیده شده است. گواه این مطلب آن است كه با مطالعة جوامع انسانی و تاریخ تمدن‌ها، همواره با رگه‌هایی از دین و باورهای دینی مواجه می‌شویم. این باورهای دینی در هر دوره‌ای به شكلی متجلی شده‌اند. زمانی دین و دینداری در قامت باورها و اعمال جادویی و زمانی تحت پوشش پنداشت‌های اسطوره‌ای جلوه می‌نمود. هر از چند گاهی نیز ادیان الهی و توحیدی، سایة خود را بر سر جوامع می‌گستراندند.[38] گستردگی و عمومیت نگرش دینی از توحیدی‌ترین تا شرك‌آمیزترین صورت آن، یعنی از پرستش یگانة هستی تا تجسم نیرویی ماورایی در قالب انسانی، همگی حكایت از اصیل‌ترین نیاز درونی انسان، یعنی خداجویی دارد. از این روست كه نیاز به دین و مذهب در شمار اصیل‌ترین نیازهای انسانی تلقی می‌شود كه از دیرباز در تمام جوامع بشری مطرح بوده است.

در یك جمع‌بندی كلی، گردآوری‌ها، تألیفات و تحقیقات انجام‌گرفته
را می‌توان در چند طبقه دسته‌بندی كرد. برخی مثل فقها به بیان احكام فقهی
و چگونگی انجام مناسك حج به شكل صحیح پرداخته‌اند. پاره‌ای دیگر
از دانشمندان ابعاد اخلاقی و عرفانی هر یك از اعمال حج را مورد توجه
قرار داده و سعی كرده‌اند فلسفه و اسرار نهفته در هر یك ازاعمال حج را
روشن كنند. دستة سوم به توصیف و شرح حال سفرهای انجام‌شده
اقدام كرده‌اند. سفرنامه‌نویسان از این دسته‌اند. دستة چهارم نیز شعرا هستند كه
به مسئله حج به عنوان یك سوژة مهم دینی توجه داشته‌اند. آنها نیز هركدام
به توصیف حج و مناسك حج و آثار و نتایج این فریضه پرداخته‌اند. در زمان معاصر نیز برخی مؤلفان سعی كرده‌اند با نگاه تربیتی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، حج و مناسك آن را مورد بررسی قرار دهند كه می‌توان به موارد ذیل اشاره كرد:

آثار و ابعاد تربیتی و معنوی حج: محسن صالحی مازندرانی نوشته است.[39] شیخ حسن طراد به نقش حج و اهداف و فواید تربیتی آن پرداخته است.[40] ابعاد عرفانی، تربیتی و عبادی حج توسط محمد‌حسین فضل‌الله به رشتة تحریر درآمده است.[41] زهیر الاعرجی كتاب الأبعاد الاجتماعیة لفریضة الحج را نوشته است.[42]

برخی مطالعات به بررسی نقش اجتماعات دینی پرداخته‌اند كه می‌توان به چند پژوهش در این باره اشاره كرد؛ مثلاً، مجدتیموری(1376) كه نقش مراسم مذهبی، عبادات و مكان‌های دینی در بهداشت روان را مورد بررسی قرار داده است. وی با ارائة تحلیلی در این زمینه نتیجه می‌گیرد مراسم عبادی به شكل دسته‌جمعی در بهداشت روانی تأثیر گذاشته و گذشته از احساس آرامشی كه حاصل كلیة مراسم عبادی دسته‌جمعی است، همدلی و هم‌داستانی و نزدیك‌شدن انسان‌ها به هم و نوعی یكپارچگی را به وجود می‌آورد. این امر حالت خلسه‌ای را به جمع می‌بخشد كه ناشی از فراموش‌كردن خود و توجه به حق است و تسكین‌دهندة اختلالات جسمی و روانی می‌باشد.[43] وی در پژوهشی دیگر ارتباط احساس آرامشْ قبل و بعد از ورود نمازگزاران نماز جمعة تهران به این مكان عبادی را مورد مطالعه قرار داده است.

بر اساس بررسی‌های انجام‌شده توسط محقق پژوهش حاضر، تا كنون به صورت مستقیم پژوهشی با نگاه روان‌شناختی به موضوع حج و بررسی ابعاد آن نپرداخته است. اما برخی تحقیقات با موضوعات نزدیك و مشابه صورت گرفته است كه می‌تواند تبیین‌كنندة جنبة زیارتی حج باشد، نه سایر جنبه‌هایی كه در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بخش پژوهش‌های خارجی، پژوهش موریس[44](1982) به نقش زیارت مذهبی در سلامت روان و كاهش اضطراب و افسردگی پرداخته است. وی تأثیر زیارت دینی را روی افسردگی و اضطراب 24 بیمار سالمند بررسی كرد و دریافت كه علائم بیماران بعد از زیارت رفتن، كاهش معناداری داشته و حداقل تا ده ماه پس از بازگشتن از زیارت هم این تأثیر ادامه دارد. در ایران صدیقه یگانه(1370) رسالة ارشد خود را در دانشگاه تربیت مدرس به بررسی «آثار تربیتی زیارت» اختصاص داده است. نیك زینت متین(1376) پژوهشی را با عنوان «تأثیر فضاها و مكان‌های معنوی بر بهداشت روانی زائرین مكة معظمه» انجام داده است. نتایج نشان داد جو مذهبی و معنوی مكه و مدینه، به میزان زیادی در آرامش روانی تأثیر داشته است؛ یعنی فقط عبادت خود فرد كه تغییر روحی است مؤثر نبوده، بلكه فضای معنوی محیط نیز بر آنها اثر گذاشته است. دولتشاهی و همكاران(1379) طیِ پژوهشی به بررسی نقش زیارت در سلامت افراد اقدام نموده‌اند. ناظمی(1380) پژوهشی را با موضوع «نقش آموزش در ارائة خدمات به حجاج» و به هدف شناخت نقش آموزش در حج و ارزیابی دوره‌های آموزش فعلی انجام داده است. خداپناهی(1382) در تحقیقی «اثر آهنگ زیارت كعبه در سلامت عمومی حجاج» را مورد بررسی قرار داده است. نتایج این تحقیقات نشان می‌دهند كه نمرة كل سلامت عمومی آزمودنی‌ها در پس‌آزمون نسبت به پیش‌آزمون، به‌طور معناداری بیشتر شده است. این تفاوت معنادار در خرده‌مؤلفه‌های نشانه‌های بدنی و اضطراب و بی‌خوابی نیز مشاهده می‌گردد.[45] گلزاری (1383) نیز به درخواست سازمان حج مطالعه‌ای را به جهت اندازه‌گیری میزان و چگونگی تأثیر‌گذاری عمره روی دانشجویان عمره‌گزار از زبان خودشان، به پایان رسانده است. نتایج این نظرسنجی نشان می‌دهد كه انجام عمره توسط دانشجویان، مؤلفه‌هایی نظیر آرامش روانی و امنیت خاطر، توجه به دین و معنویت، سازگاری اجتماعی با دیگران، توبه از گناهان، خودسازی اخلاقی، پرداختن به فعالیت‌های دینی، انگیزة مطالعه دربارة دین و اعتقادات مذهبی، یاری‌رساندن به نیازمندان و حتی انگیزة پیشرفت علمی را افزایش می‌دهد. ابعاد روان‌شناختی حج یكی از محور‌های لازم برای بررسی است. ارتباط مناسك حج با ابعاد گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری انسان و نیز با سطح سلامت روانی او، موضوع مورد توجه پژوهش حاضر است كه می‌تواند با رویكردی روان‌شناختی، مطالعات و تحقیقات انجام‌شده دربارة حج را یك گام به جلو ببرد.

روش

این پژوهش، علاوه بر مشخصات فردی از قبیل جنس، سن، میزان تحصیلات با استفاده از پرسشنامة جهت‌گیری مذهبی با تكیه بر اسلام، به گردآوری اطلاعات از افراد نمونه در موقعیت‌های قبل، حین و بعد از انجام مناسك حج پرداخته و آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. در این پژوهش پرسشنامة جهت‌گیری مذهبی در سه مرحله و در یك مطالعه پی‌گیری به فاصلة هر مرحله تا مرحلة
بعد یك ماه( یك ماه قبل از انجام مناسك حج ، در حین انجام مناسك حج
و یك ماه پس از انجام مناسك حج وبازگشت به وطن) روی زائران اجرا شد. میزان جهت‌گیری مذهبی در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری حجاج در
سه مرحله (قبل، حین و بعد از انجام مناسك حج) اندازه‌گیری شد.
برای دست‌یابی مجدد در مراحل دوم و سوم به افراد آزمودنی و جهت ترغیب آنان به دادن پاسخ صحیح، از شمارة رمز انتخاب‌شده توسط خود داوطلبان در هر مرحله استفاده شد.

جامعة آماری و گروه نمونه

در این پژوهش، جامعة آماری از تمام زائران خانة خدا تشكیل شده كه از استان تهران در سال 1385 موفق به انجام مناسك حج می‌شوند. بر همین اساس، در این پژوهش از جامعة آماری مزبور تعداد 105 نفر از زائران بیت‌الله الحرام از سه كاروان حج تمتع كه در سال 1385 به حج مشرف می‌شوند، به عنوان گروه نمونه برگزیده شده‌اند.

روش نمونه‌گیری

آزمودنی‌های این پژوهش را 105 نفر از زائران بیت‌الله الحرامِ سه كاروان از كاروان‌های حج تمتع سال 1385 تشكیل داده‌اند كه به عنوان نمونة در دسترس انتخاب شده‌اند. این تعداد از آزمودنی‌ها افرادی هستند كه داوطلبانه در هر سه مرحلة پژوهش با پژوهشگر همكاری كرده و پرسشنامه‌ها را در مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پی‌گیری تكمیل كرده‌اند.

ابزار اندازه‌گیری

در این پژوهش از پرسشنامة 70 سؤالیِ جهت‌گیریِ مذهبی آذربایجانی (1382) استفاده شده كه سطح دینداری افراد را در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری مورد سنجش قرار می‌دهد.

این آزمون به هدف اندازه‌گیری مؤلفه‌های مذهبی‌بودن افراد و تشخیص مراتب آن بر اساس معیارهای مستفاد از مكتب اسلام تهیه شده است.

زیرمقیاس‌های این آزمون به سه حوزة اساسی دین، یعنی حوزة شناختی، حوزة عاطفی و حوزة رفتاری مربوط می‌شود. زیرمقیاس اول مشتمل بر 43 ماده است كه عامل عقاید ـ مناسك را می‌سنجد و دو حوزة شناختی و رفتاری را پوشش می‌دهد. زیرمقیاس دوم مشتمل بر 27 ماده است كه حوزة عاطفی را پوشش می‌دهد.

آزمودنی در نتیجة پاسخ‌دهی به هر یك از سنجه‌ها می‌تواند حداقل 1 نمره و به ترتیب گزینه‌ها تا حداكثر 4 نمره را به دست‌ آورد. با توجه به توزیع پرسش‌های مثبت و منفی در پرسشنامه، به منظور جلوگیری از سوگیری در پاسخ‌های آزمودنی، برخلاف پرسش‌های مثبت كه در آنها نمره‌گذاری به ترتیب از نمرة 4 آغاز شده و به ترتیب تا آخرین گزینه، كمترین نمره، یعنی نمرة 1 تعلق می‌گیرد، در پرسش‌های منفی بالاترین نمره در هر سنجه متعلق به گزینه‌ای است كه آخرین گزینه شمرده می‌شود.

سپس نمرات آزمون جهت‌گیری مذهبی و همین‌طور زیرمقیاس‌ها بر حسب 100نمره محاسبه می‌گردند كه برای این كار باید نمرة به دست‌آمده در مقیاس كلّی یا هر زیرمقیاس (R,R₁,R₂) را بر عدد نهایی همان مقیاس تقسیم نمود و در عدد 100 ضرب كرد. آن‌گاه عدد مذكور در تحلیل، توصیف و استنباط كاربرد می‌یابد. بر این اساس مقیاس جهت‌گیری مذهبی كلّ(R) شامل 70 سؤال است كه فرد در آن حداكثر می‌تواند 280 نمره را كسب نماید. همچنین زیرمقیاس عقایدـ‌مناسك(₁R) كه دربردارندة 43 پرسش می‌باشد، حداكثر می‌تواند 172 نمره را به خود اختصاص دهد. در نهایت زیرمقیاس اخلاق (₂R) كه مشتمل بر 27 پرسش است، حداكثر می‌تواند 108 نمره را به خود اختصاص دهد.

اعتبار[46] و روایی پرسشنامه

در این آزمون به ادعای تهیه‌كنندة آزمون، اعتبار درونی[47] آزمون را به وسیلة آلفای كرونباخ برای زیرمقیاس اول در حد بالا ( ضریب آلفا معادل 947/0 ) و برای زیرمقیاس دوم در حد خوب (ضریب آلفا معادل 793/0) و در مجموع برای این مقیاس (جهت‌گیری مذهبی) آلفای كرونباخ 936/. را اعلام كرده است. لازم به ذكر است پژوهشگر نیز اعتبار درونی این مقیاس را به وسیلة آلفای كرونباخ در سه مرحلة آزمون پژوهش حاضر اندازه گرفت كه نتایج قبلی را تأیید كرد. آلفای كرونباخ در این سه مرحله به ترتیب عبارت بود از:852/0 ، 829/0 و 874/0

برای برآورد روایی آزمون جهت‌گیری مذهبی از روایی محتوا(نظریات كارشناسی) و روایی سازه استفاده شده و مورد تأیید قرار گرفته است. روایی محتوایی این پرسشنامه توسط متخصصان و صاحب‌نظران علوم دینی و روایی سازة آن نیز از طریق گروه نمونه‌ای به حجم 378 نفر با روش تحلیل واریانس یك‌طرفه و مقیاس‌های چندگانه شفه مورد تأیید علمی قرار گرفته است.[48]

نتایج

جدول(1): مشخصات نمونه مورد بررسی به تفكیكْ جنس، سن و میزان تحصیلات آزمودنی‌ها را نشان می‌دهد.

جدول یك: فراوانی و درصد افراد نمونه را بر حسب جنس، سن و میزان تحصیلات نشان می‌دهد. 62 نفر(59?) از آزمودنی‌ها را مردان و 43 نفر(41?) را زنان تشكیل می‌دهند. از نظر سن بیشترین فراوانی متعلق به گروه سنی41 ـ 50 سال است كه 7/45? از آزمودنی‌ها را تشكیل داده است.از نظر میزان تحصیلات بیشترین فراوانی را آزمودنی‌های با سطح تحصیلات لیسانس تشكیل داده كه 6/28? می‌باشد.

جدول (2) جدول میانگین و انحراف معیارآزمون جهت‌گیری مذهبی و خرده‌مقیاس‌های آن در مراحل پیش‌آزمون, پس‌آزمون و پی‌گیری

تجزیه وتحلیل داده‌ها

فرضیه اول: انجام مناسك حج سطح دینداری آزمودنی‌ها را افزایش می‌دهد.

به منظور بررسی این فرضیه به كمك طرح آماری t‌ وابسته به مقایسة میانگین نمرات آزمودنی‌ها در مراحل سه‌گانة پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پی‌گیری پرداخته‌شده كه نتایج آن در جدول سه آمده است.

جدول (3): جدول نتایج آزمون t وابسته برای مقایسة میانگین‌ها در مراحل سه‌گانه درآزمون جهت‌گیری مذهبی و خرده‌آزمون‌های آن

نتایج مندرج در جدول سه نشان می‌دهدكه:

الف. میانگین نمرات جهت‌گیری مذهبی آزمودنی‌ها در پس‌آزمون در مقایسه با پیش‌آزمون به گونة معناداری بالاتر قرار گرفته است؛ یعنی با دخالت متغیر مستقل، سطح دینداری آزمودنی‌ها افزایش یافته است. این تأثیرگذاری را می‌توان در خرده‌آزمون‌های جهت‌گیری مذهبی نیز به خوبی مشاهده كرد.

ب. میانگین نمرات آزمون جهت‌گیری مذهبی در مرحلة پی‌گیری در مقایسه با پس‌آزمون نیز به‌گونة معناداری كاهش یافته است و می‌توان نتیجه گرفت آزمودنی‌ها با فاصله‌گرفتن از حج و فضای معنوی آن، سطح دینداری آنها كاهش یافته است.

ج. میانگین نمرات آزمودنی‌ها در مرحلة پی‌گیری، در مقایسه با پیش‌آزمون تفاوت معناداری ندارد.

بنابراین، فرضیة یك پژوهشی مورد تأیید قرار می‌گیرد؛ یعنی انجام مناسك حج سطح دینداری آزمودنی‌ها را افزایش می‌دهد.

فرضیة دوم: تأثیرگذاری مناسك حج بر سطح دینداری آزمودنی‌ها برحسب جنس, سن و میزان تحصیلات متفاوت است.

به منظور بررسی این فرضیه به كمك طرح آماری t‌ مستقل، به مقایسة میانگین نمرات آزمودنی‌ها در پیش‌آزمون، پس‌آزمون و مرحلة پی‌گیری پرداخته شده و نتایج آن در جدول چهار، پنج و شش آمده است.

الف. به منظور بررسی تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری آزمودنی‌ها بر حسب جنس آنها، جدول چهار تنظیم شده است.

جدول (4): جدول نتایج آزمونTبرای مقایسة میانگین‌ها در مراحل سه‌گانه در مردان و زنان در آزمون جهت‌گیری مذهبی

همان‌گونه كه در جدول چهار مشاهده می‌گردد، در میانگین نمرات سطح
دینداری مردان و زنان در مراحل پیش‌آزمون وپس‌آزمون تفاوت معناداری
دیده نمی‌شود.

ب. به منظور بررسی تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب سطوح سنی آنها جدول پنج تهیه و تنظیم شده است.

جدول (5): جدول نتایج آزمون F برای مقایسة میانگین‌ها در مراحل سه‌گانه در سنین متفاوت در آزمون جهت‌گیری مذهبی

همان‌گونه كه جدول پنج نشان می‌دهد، سطح دینداری آزمودنی‌ها در مراحل سه‌گانه در گروه‌های سنی گوناگون، تفاوت معناداری وجود ندارد.

ج. تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری حجاج برحسب میزان تحصیلات آنها، جدول شش تنظیم شده است.

جدول (6): جدول نتایج آزمون F برای مقایسه میانگین‌ها در مراحل سه‌گانه در سطوح گوناگون تحصیلی در جهت‌گیری مذهبی

جدول شش نشان می‌دهد سطح دینداری آزمودنی‌ها در گروه‌های گوناگون تحصیلی تفاوت معناداری ندارد.

بنابراین، با توجه به جدول‌های چهار, پنج و شش و توضیحات ارائه‌شده روشن می‌شود تفاوت معناداری بین سطوح سنی متفاوت در دو آزمون جهت‌گیری مذهبی آزمودنی‌ها وجود ندارد. در نتیجه، فرضیة دومِ پژوهش تأیید نمی‌شود.

نتیجه‌گیری

نتایج مربوط به نمرات جهت‌گیری مذهبی حجاج نشان می‌دهند كه نمرة كل جهت‌گیری مذهبی آنان در پس‌آزمون نسبت به پیش‌آزمون به گونة معناداری بیشتر شده است. این تفاوت معنادار در خرده‌آزمون‌های عقائدـ مناسك و نیز اخلاق نیز مشاهده می‌شود. با توجه به تفاوت معنادار بین میانگین نمرة كل جهت‌گیری مذهبی پس‌آزمون و پیش‌آزمون، می‌توان چنین استنباط كرد كه حجاج در مرحلة عزیمت با كسب آمادگی‌های لازم و ارتقای سطح شناختی، پای‌بندی به دستورات دینی(عقائدـ مناسك و اخلاق) را افزایش داده‌اند. بنابراین به استناد نتایج كمّی كه در جدول دو آمده است و در پاسخ به سؤال اول پژوهشْ مبنی بر اینكه انجام مناسك حج چه تأثیری بر سطح دینداری حجاج می‌گذارد؟ می‌توان نتیجه‌گیری كرد كه انجام مناسك حج بر سطح دینداری حجاج تأثیر مثبت گذاشته و آن را افزایش داده است.

در پاسخ به پرسش دوم پژوهش، مبنی بر اینكه آیا تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری آزمودنی‌ها بر حسب جنس, سن و تحصیلات متفاوت است؟ باید گفت:

الف. نتایج به دست‌آمده از اجرای آزمون نشان می‌دهد تفاوت معناداری بین میانگین نمرات سطح دینداری زنان ومردان در پس‌آزمون نسبت به پیش‌آزمون مشاهده نمی‌شود. بنابراین، می‌توان گفت تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دبنداری مردان و زنان متفاوت نیست و در نتیجه می‌توان پذیرفت عامل جنس در نتایج به دست‌آمده مؤثر نمی‌باشد.

برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند كه گرایش به دین و میزان دینداری زنان بیش از مردان است. برای نمونه آرگیل (2000) می‌نویسد: مردان وزنان از نظر مذهبی‌بودن تا حدی با هم متفاوت هستند؛ زن‌ها در همة زمینه‌ها مذهبی‌تر از مرد‌ها هستند و احساس نزدیكی به خداوند و هدایت، در كودكان دختر بیش از پسران است. (76% دختران 61% پسران) اسپیلكا و همكاران با استناد به پژوهش‌های متعدد نتیجه می‌گیرند: یافته‌ها به صورت منسجم و هماهنگ روشن می‌سازند كه وابستگی زن‌ها به دین بیش از مردان است. نتایج برخی مطالعات از جمله آلپورت و ورنون حكایت از آن دارد كه علایق زیبایی‌شناختی، اجتماعی و دینی زنان از مردها بیشتر است. مردها بیشتر به جنبه‌های سیاسی و نظری علاقه دارند و زن‌ها بیشتر به مسائل اخلاقی تمایل نشان می‌دهند. زن‌ها با حرارت به بی‌عدالتی اعتراض می‌كنند و نسبت به آداب ورسوم اجتماعی و ضوابط اخلاقی تلقین‌پذیرترند.[49] نتایج پژوهش آذربایجانی نیز نشان می‌دهد كه جهت‌گیری مذهبی زنان فقط در خرده‌آزمون اخلاق از مردان بالاتر است.[50] نتایج مطالعة تبرّایی نیز نشان می‌دهد جهت‌گیری مذهبی زنان فقط در خرده‌آزمون عقائدـ‌مناسك از مردان بالاترند.[51] سازمان ملی جوانان نیز طی پژوهشی كه وضعیت و نگرش و مسائل جوانان 14 تا 29 سالة استان قم را مورد بررسی قرار داده، نشان داد كه در خرده‌مقیاس‌های هویت اجتماعی و مدنی، شكل‌گیری هویت دینی، هویت اعتقادی دینی، هویت مشترك دینی و ملی، هویت و روح ملی، نگرش به ویژگی‌های ایرانی، هویت عمومی دینی و هویت عمومی ملی، نمرة دختران بیش از پسران است.[52]

برخلاف نتایج پژوهش‌های دیگر، نتایج پژوهش حاضر تفاوت معناداری بین دو گروه زن ومرد را نشان نمی‌دهد. برای حل این اختلاف نتایج، می‌توان چنین استنباط كرد كه در خصوص حج و تأثیرگذاری آن نمی‌توان به این تفاوت معنادار بین زنان ومردان دست یافت و عظمت و شكوه و جلال مناسك حج، كعبه و مشاعر مقدسه به گونه‌ای است كه به طور یكسان تأثیرگذار است. ضمن اینكه در مورد نتایج پژوهش سازمان ملی جوانان، پژوهشگر برای تبیین این تفاوت معنادار بین دختران وپسران اظهار داشته كه شاید بتوان رشد سریع‌تر جنسی و اجتماعی در دختران را دلیل نیرومندی بیشتر بسیاری از جوانب گوناگون هویت دختران در مقایسه با پسران به شمار آورد.[53]

از منظر متون دینی مناسك حج به عنوان یك عمل عبادی برای تمام افراد مؤمن و دین‌باور تأثیرگذار است و زندگی آنها را پاك و طیّب می‌كند. این اعمال مطابق با سرشت انسان و نیازهای اوست و اختصاص به جنس خاص( مرد یا زن) ندارد. قرآن می‌فرماید: ô`tB) Ÿ@ÏJtã $[sÎ=»|¹ `ÏiB @?Ÿ2sŒ ÷rr& 4Ós\Ré& uqèdur Ö`ÏB÷sãB ¼çm¨Zt?Í‹ósãZn=sù Zo4qu‹ym Zpt6ÍhŠsÛ ( óOßg¨YtƒÌ“ôfuZs9ur Nèdt?ô_r& Ç`|¡ômr'Î/ $tB (#qçR$Ÿ2 (tbqè=yJ÷ètƒ (نحل: 97)؛ هر كس از مرد و زن كه كاری نیك و شایسته انجام دهد، در حالی كه مؤمن باشد هر آیینه او را به زندگانی پاك و خوشی زنده كنیم و مزدشان را بر پایة نیكوترین كاری كه می‌كردند پاداش دهیم.

مناسك حج به طور یكسان بر زائران، اعم از مرد و زن تأثیرگذار است و زندگانی طیب و آرام و مناسبی را به آنها عطا می‌كند.

ب. اما نسبت به قسمت دوم پرسش كه آیا تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب سن آنها متفاوت است؟ نتایج به دست آمده از اجرای تحلیل واریانس یك‌طرفه كه در جدول پنج آمده است، نشان می‌دهد تفاوت معناداری بین میانگین نمرات سطح دینداری آزمودنی‌های گروه‌های سنی متفاوت در پس‌آزمون نسبت به پیش‌آزمون مشاهده نمی‌شود. بنابراین، می‌توان گفت تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری آزمودنی‌ها در سطوح سنی گوناگون متفاوت نیست و در نتیجه، می‌توان پذیرفت عامل سن در نتایج این پژوهش تأثیری نداشته است.

همچنین در پاسخ به بخش سوم پرسش، مبنی بر اینكه آیا تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب میزان تحصیلات آنها متفاوت است؟ نتایج به دست آمده از اجرای تحلیل واریانس یك‌طرفه كه در جدول شش آمده است، نشان می‌دهد تفاوت معناداری بین میانگین نمرات سطح دینداری آزمودنی‌ها در سطوح تحصیلات متفاوت در پس‌آزمون نسبت به پیش‌آزمون مشاهده نمی‌شود. بنابراین، می‌توان گفت تأثیرگذاری انجام مناسك حج بر سطح دینداری آزمودنی‌ها در سطوح تحصیلی گوناگون، متفاوت نیست؛ یعنی درعامل سطح تحصیلی، با وجود نمرات گروه‌های تحصیلی گوناگون (زیر‌دیپلم، دیپلم، فوق‌دیپلم، لیسانس و فوق‌لیسانس) در سطح دینداری آزمودنی‌ها تفاوتی یافت نمی‌شود. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت كه سطح تحصیلی در نتایج این پژوهش تأثیری نداشته است؛ هرچند برخی تحقیقات حكایت از آن دارد كه با افزایش سطح تحصیلات، سطح دینداری افراد كاهش می‌یابد؛ مثلاً، نتایج پژوهش سازمان ملی جوانان تحت عنوان وضعیت و نگرش و مسائل جوانان استان قم نشان می‌دهد جوانانی كه مدرك تحصیلی فوق‌لیسانس یا دكترا دارند، در خرده‌مقیاس‌های هویت سیاسی، هویت اعتقادی‌ـ دینی، هویت التزام عملی، هویت آداب و رسوم دینی، هویت و روح ملی، هویت عمومی دینی و هویت عمومی ملی، نمرات پایینی را كسب كرده‌اند. در عین حال می‌توان گفت شكوه، جلال و عظمت حج و مناسك آن بیش از هر چیز دیگری بر زائران تأثیرگذار است. تأثیری كه از موقعیت‌های گوناگون (میقات و احرام بستن در آن، مقابل كعبة معظمه قرارگرفتن و دور آن طواف‌كردن، حضور در صحرای با معنویت عرفات و مشعرالحرام و ایجاد رابطة نزدیك با پروردگار خود، توقف در سرزمین منی و دورساختن خود از تمام مظاهر مادی و دنیائی) حاصل می‌شود. این تأثیرگذاری آنچنان عمیق و گسترده است كه ضمیر تمام انسان‌ها را در هر سطح علمی و تحصیلی كه باشند، متأثر از خود ساخته، تقید و پای‌بندی به دستورات دینی و اخلاقی آنها را افزایش داده و سلامت و آرامش روانی آنها را ارتقا می‌بخشد. امیرالمؤمنین در توصیف ازدحام پراشتیاق حج‌گزاران می‌فرماید: یردونه ورود الانام و یالهون الیه ولوه الحمام.[54] حجاج و زائران بیت‌الله آن‌چنان شوق دیدن كعبه در دل‌هایشان مشتعل می‌شود كه گویی عقل و هوش از سرشان می‌پرد و همچون حیوانات تشنة به آب رسیده‌ای، با بی‌تابی و التهاب عجیب پیش می‌روند یا مانند كبوترانی كه به سوی بچه و آشیانه بال و پرزنان و شتابان می‌روند، این دلباختگان نیز با قلبی مشتاق و روحی موّاج از شور و هیجان، رو به سوی خانة معبود می‌دوند و این جذبه و كشش، هر كسی را در هر موقعیتی دگرگون و متلاطم می‌كند. از این‌رو، این كلام امیرِ بیان و تقوا نیز بیانگر عظمت این اقیانوس رحمت است.

یافته‌های نهایی

با در نظرگرفتن فرضیه‌ها و تحلیل نتایج، یافته‌های نهایی پژوهش حاضر از این قرار است:

الف. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد كه سطح دینداری آزمودنی‌ها در حین انجام حج بیشتر از سطح دینداری آنها قبل از انجام مناسك حج است.حضور در مكان‌ها و انجام مراسم مذهبی موجب افزایش سطح آشنایی و پای‌بندی به احكام و دستورالعمل‌های دینی و نیز عمل به دستورات اخلاقی می‌شود. همان‌گونه كه این تفاوت معنادار در دو خرده‌آزمون عقائدـ مناسك و اخلاق قابل‌ مشاهده است. بنابراین، انجام مناسك حج می‌تواند در ابعاد سه‌گانة شناختی، عاطفی و رفتاری انسان تأثیرگذار باشد. تحقیق موریس نیز مؤید این مطلب است. وی به این نتیجه دست یافت كه جو مذهبی محیط‌های مقدس به ایجاد امیدواری و تقویت ایمان مذهبی افراد منجر می‌شود.[55] فضای روان‌شناختی اماكن مقدسه و معماری مذهبی، سبب بروز تصویرپردازی‌های ذهنی خاص در افراد می‌گردد كه بیانگر پیچیدگی نظام مفهومی اندیشه‌ها، باورها، ارزش‌ها و احساس‌هاست. عبادتگاه‌های مذهبی، هشیارانه برخی از ارزش‌های خاص را از طریق سبك معماری خود تقویت می‌كند.[56] برخی از دانشمندان این تأثیرگذاری را به روحیة خاص انسان كه آن را «محاكات»[57] نامیدند، مربوط می‌دانند. آنچه كه در روان‌شناسی به «همانند‌سازی»[58] شهرت دارد، خاصیت هماهنگی با جمع است كه در روح بشر وجود دارد و از آن به محاكات تعبیر می‌كنند. اسلام از جنبة روانی به محیط‌های مذهبی و معنوی كه موجب برانگیخته‌شدن احساسات مكتوم است، اهمیت می‌دهد. مسئلة محاكات از نظر علمای اجتماع تنها جنبة فیزیكی دارد و نوعی عكس‌العمل در طبیعت است؛ اما باید به آن جنبة روحی را نیز اضافه كرد كه استعدادی در روح هست و احتیاج به بیداری دارد. در آن وقت است كه گاهی قوت این عكس‌العمل صدها برابر عمل می‌شود.[59]

امیرالمؤمنین† می‌فرماید: فرض الله الحج تقویة للدین؛[60] خداوند به منظور تقویت دین حج را بر مردم واجب كرد. بدون شك خود همین اجتماع كه افراد یكدیگر را می‌بینند، در تقویت دین مؤثر است، هرچند كافی نیست. نیروگرفتن اسلام به این است كه بر ایمان پیروان اسلام افزوده شود و عمل آنها با تعالیم دین منطبق شود. در حج به برنامه‌های دینی و تعلیمات اسلامی پرداخته می‌شود و مردم با فراگیری معارف دین در بازگشت به وطن با آمادگی بهتر و بیشتر در عمل به دستورالعمل‌های دین تلاش می‌كنند. همان كاری كه رسول اكرمˆ از مواقف گوناگون در ایام حج برای تعلیم و تربیت مسلمانان به طرز مؤثری استفاده كرد.[61]

ب. مقایسة تغییرات سطح دینداری در مرحلة پی‌گیری با مراحل پیش‌آزمون و پس‌آزمون نشان می‌دهد كه در سطح دینداری و مؤلفه‌های عقائدـ مناسك و اخلاق، تغییر بادوامی صورت نگرفته است. عدم استمرار این تغییرات را می‌توان ناشی از آن دانست كه دینداری به عنوان یك ویژگی شخصیتی، نسبت به تغییراتْ مقاوم است و نمی‌توان انتظار داشت ویژگی‌های شخصیتی تحت تأثیر برخی عوامل به سرعت تغییر یافته و یا تأثیر آنها مستمر و دائمی باشد؛ بخصوص آنكه ویژگی‌های شخصیتی طی فرآیند رشد به ثبات نسبی رسیده است و اگر بخواهد تغییر با ثباتی در آن انجام گیرد، نیازمند تلاش وتمرین و ممارست بیشتری است؛ زیرا با گذر از مراحل اولیة رشد و ورود به مراحل بزرگسالی، میزان تحول‌پذیری افراد كاهش یافته و یا كند خواهد شد ونمی‌توان با برنامه‌های كوتاه‌مدت، تغییرات اساسی و عمیقی را در بزرگسالی در ویژگی‌های شخصیتی انتظار داشت، بلكه برای ایجاد تحوّل لازم است طی برنامه‌های درازمدت و به شكل مستمر، عوامل تأثیرگذار را افزایش داده تا عوامل تأثیرگذار اولیه نقش خود را ایفا كند.

پیشنهاد‌ها و توصیه‌ها

1.با توجه به تأثیرگذاری مثبت انجام مناسك حج بر سطح دینداری آزمودنی‌ها، چه خوب است همة مراكز و نهاد‌های فرهنگی كه در قلمرو ارتقای سطح دینداری افراد جامعه فعالیت می‌كنند، تشویق به انجام این سفر معنوی را در برنامه‌های فرهنگی خود قرار دهند.

2. با توجه به تأثیر مثبت حج بر سطح دینداری آزمودنی‌ها در حین انجام حج ونیز كاهش نسبی سطح دینداری آنها پس از حج در مقایسه با حین حج، توصیه می‌شود كار فرهنگی عمیق‌تری برای حجاج و زائران بیت‌الله‌الحرام انجام گیرد.

3. سازمان حج و زیارت به عنوان یكی از نهاد‌های فرهنگی تأثیرگذار، هنگامة حج را هنگامة خوبی برای ارتقای سطح دینداری افراد تلقی كند و از این فرصت برای آشناتركردن زائران به معارف دین، بهره‌گیری لازم را به عمل آورد.

4. افراد، مراكز و نهادهایی كه در تربیت دینی نقش دارند، می‌توانند از آموزه‌های حج برای ارتقای سطح اخلاقی و عقایدـ مناسكی مردم كمك بگیرند.

5. پیشنهاد می‌شود این پژوهش فراتر از گروه نمونة داوطلب و نیز جامعة آماری گسترده‌تری انجام گیرد تا امكان تعمیم نتایج را بهتر و بیشتر فراهم كند و نتایج پژوهشْ دقیق‌تر و مستندتر گردد.

6. پی‌گیری نتایج در مدت زمان طولانی‌تر از آنچه در این پژوهش انجام گرفته، مشخص می‌كند كه آیا تأثیر مناسك حج در سطح دینداری و سلامت عمومی آزمودنی‌ها تا چه مدت زمان باقی خواهد ماند. بنابراین، سازمان‌دادن تحقیقات با برنامة پی‌گیری نتایج (با فاصلة زمانی بیشتری)، تداوم تأثیر متغیر مستقل را مشخص می‌كند.

 

---

* عضوهیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) دریافت: 1/11/1387 ـ پذیرش: 13/12/1387.

** استادیار دانشگاه علامه طباطبایی.

*** عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

**** عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس.

[1]. Homoreligious.

[2]. Frankl,V.

[3]. Newman,J.S.

[4]. Pargament,K.I.

[5]. Argil,M.

[6]. محمدکریم خداپناهی و محمود حیدری، «بررسی اثر آهنگ زیارت كعبه در سلامت عمومی حجاج» مجله روان‌شناسی، ش 28، 1382، ص 331 ـ 334.

[7]. مسعود آذربایجانی، تهیه و ساخت آزمون جهت‌گیری مذهبی با تكیه بر اسلام، ص 18.

[8]. Spilka,B.

[9]. محمود گلزاری، نظرسنجی از زائران عمره دانشجوئی، گزارش تحقیق، ص 8.

[10]. Kroll, I. Sheehan, W, Religious belives and practices among 52 psychiatric inptient in Minnessota, American Journal of Psychiatry, 109-673.

[11]. Argyle, M, Psychology and Religion, Routledge, London, P 76.

[12]. مرتضی مطهری، مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی 7 ـ 1، ص 12.

[13]. مرتضی مطهری، بیست گفتار، ص 47.

[14]. محمدبن‌یعقوب كلینی، فروع كافی، ج 2، ص 18.

[15]. عبدالله جوادی‌آملی، صهبای حج، ص 13.

[16]. نهج البلاغه، خطبة1، ترجمة دشتی.

[17]. محمد‌بن‌الحسن حرّ‌عاملی، وسایل‌الشیعه، ج 1، ص 22.

[18]. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 522.

[19]. Missiak, H.

[20]. آلستون پییر و همكاران، دین و چشم اندازهای نو، ترجمة غلامحسین توكلی، ص 39.

[21]. محمد‌بن‌الحسن حرّ‌عاملی، وسایل‌الشیعه، ج 11، ص 27.

[22]. همان.

[23]. محمد بن علی ابن‌بابویه قمی، علل الشرائع، ج 2، ص 207.

[24] .James, W.

[25]. محمد بن علی ابن‌بابویه قمی، عیون اخبار الرضا†، ج 2، ص 92.

[26]. عبدالله جوادی‌آملی، صهبای حج، ص 37.

[27]. محمد بن علی ابن‌بابویه قمی، علل الشرائع، ج 1، ص 98.

[28]. همان، ص 102.

[29]. سیدمحمد ضیاء‌آبادی، حج برنامة تكامل، ص 46.

[30]. غلامعلی حداد‌عادل، «اسلام در آینة حج»، ‌میقات حج 28، 1378، 31 تا 47.

[31]. امام خمینی(ره)، صحیفه نور، ص 30.

[32]. Spilka, B. Hood, R.W. Hunsberger, B, Gorsuch, R. The Psychology of religion: An Emprical aproach NJ: Prentice – Hall. P.14.

[33]. Newman, J. S. &Pargament, K. I, Ihe role of religion in the problem-solving process. review of religions, 31,390-403.

[34]. Seligman, M.E. Authentic happiness, New York. Free Press. P 7.

[35]. پارگامنت و همكاران، 1987.

[36]. Bergin, A. E. etal, Religiousness and mental health reconsidered: Astudy of intrinsically religious sample. Journal of Counseling psycology, 34-48.

[37]. زهرا جمالی، بررسی بین نگرش مذهبی، احساس معنابخش‌بودن زندگی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه تهران، پایان‌نامة كارشناسی ارشد، 1381، ص 132.

[38]. با توجه به آیه شریفه «كان الناس امة واحدة فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین» شروع دینداری با توحید بوده كه در اثر عوامل متعددی هر از چند گاهی به شركت آلوده گشته و پیامبران برای زدودن ترك از دین مبعثو می‌گشته‌اند.

[39]. میقات، 29.

[40]. فلسفه الحج فی الاسلام، 1418.

[41]. میقات، 29.

[42]. الاعرجی، 1994.

[43]. ‌میر محمد ولی مجد تیموری، «‌مراسم مذهبی، ‌عبادات و مكان‌های دینی در بهداشت روان»، چكیده مقالات اولین همایش نشر دین در بهداشت و روان، ص128.

[44]. Morrise,P.A.

[45]. محمود گلزاری، نظرسنجی از زائران عمره دانشجوئی، گزارش تحقیق، ص 8.

[46] .Reliability

[47] .Intrinsic reliability

[48]. مسعود آذربایجانی، تهیه و ساخت آزمون جهت‌گیری مذهبی با تكیه بر اسلام، ص 96.

[49]. به نقل از گنجی، روان‌شناسی تفاوت‌های فردی، ص 210.

[50]. مسعود آذربایجانی، تهیه و ساخت آزمون جهت‌گیری مذهبی با تكیه بر اسلام، ص 18.

[51]. رامین تبرائی، «بررسی رابطه بین جهت‌گیری مذهبی و سلامت روان در معلمان شهر تهران»، پایان نامه كارشناسی ارشد.

[52]. سازمان ملی جوانان، وضعیت و نگرش و مسائل جوانان استان قم، ص 347.

[53]. همان.

[54]. نهج البلاغه، خطبه اول.

[55]. Morris, P.A, The effect of pilgrimage on anxiety, depression and religious attitude, p 45.

[56]. مسعود جان‌بزرگی، بررسی اثربخشی روان درمانگری كوتاه‌مدت «آموزش خود درمانگری» با و بدون جهت‌گیری مذهبی اسلامی بر مهار اضطراب و تنیدگی، پایان‌نامة، 1378.

[57]. یعنی تقلید، تشابه، همانندی، شباهت (به نقل از فرهنگ معاصر).

[58]. Identification

[59]. مرتضی مطهری، حج گزیده‌ای از یادداشت‌ها، ص 38.

[60]. نهج‌البلاغه، حكمت252.

[61]. مرتضی مطهری، حج گزیده‌ای از یادداشت‌ها، ص 38.

 

منابع

ـ نهج البلاغه، ترجمة جعفر شهیدی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372.

ـ آذربایجانی، مسعود، تهیه و ساخت آزمون جهت‌گیری مذهبی با تكیه بر اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1382.

ـ ابن‌بابویه قمی، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، دارالحجه للثقافه، 1416.

ـ ابن‌بابویه قمی، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا†، تهران، كتابفروشی اسلامیه، 1396 ق.

ـ ابن‌بابویه قمی، محمد بن علی، معانی الاخبار، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1361.

ـ الاعرجی، زهیر، الابعاد الاجتماعیه لفریضه الحج، قم، نشر اسلامی، 1375.

ـ جوادی‌آملی، عبدالله، صهبای حج، قم، مركز نشر اسراء، 1377.

ـ جوادی‌آملی، عبدالله، صهبای صفا، تهران، مشعر، 1371.

ـ جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمة مهدی قائنی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ دوم، 1372.

ـ حرّ‌عاملی، محمد‌بن‌الحسن، وسایل‌الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 8، 9، 10، 1403 ق.

ـ خمینی، روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1378.

ـ شریعتی، علی، تحلیلی از مناسك حج، تهران، الهام، چ دهم، 1377.

ـ ضیاء‌آبادی، سیدمحمد، حج برنامة تكامل، تهران، مشعر، 1384.

ـ طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعة مدرسین، 1375.

ـ فرانكل، ویكتور، انسان در جست‌وجوی معنی، ترجمة اكبر معارفی، تهران، دانشگاه تهران، 1375.

ـ كلینی، محمدبن‌یعقوب، فروع كافی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1362.

ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403.

ـ مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران، صدرا، 1370.

ـ مطهری، مرتضی، مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1369.

ـ نوری، میرزا حسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسة آل‌البیت‰، 1408.

ـ یونگ، كارل گوستاو، روان‌شناسی و دین، ترجمة فؤاد روحانی، تهران، شركت سهامی كتاب‌های جیبی، 1370.

ـ پور‌نجاتی، احمد، «نگرشی سیستمی و جهان‌شمول در پیام‌های حج امام خمینی(ره)»، میقات 30، 1378، ص 5 ـ 12.

ـ جان‌بزرگی، مسعود، بررسی اثربخشی روان درمانگری كوتاه‌مدت «آموزش خود درمانگری» با و بدون جهت‌گیری مذهبی اسلامی بر مهار اضطراب و تنیدگی، رساله دكتری، دانشگاه تربیت مدرس، 1378.

ـ جمالی، زهرا، بررسی بین نگرش مذهبی، احساس معنابخش‌بودن زندگی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه تهران، پایان‌نامة كارشناسی ارشد، دانشگاه الزهراءƒ، 1381.

ـ حداد‌عادل، غلامعلی، «اسلام در آینة حج»، ‌میقات حج 28، ص 31 تا 47، 1378.

ـ خدا‌پناهی، محمدكریم و محمود حیدری، «بررسی اثر آهنگ زیارت كعبه در سلامت عمومی حجاج»، روان‌شناسی 28، ص334، 331تا341، 1382.

ـ دولتشاهی، بهروز و همكاران، چكیده مقالات اولین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روانی، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشكی، 1380، ص61.

ـ صادقی، منصوره السادات و محمد علی مظاهری، «اثر روزه‌داری بر سلامت روانی»، روان‌شناسی 35، سال نهم، ص 292 ـ 309، 1384.

ـ گلزاری، محمود، نظرسنجی از زائران عمره دانشجوئی، تهران، سازمان حج و زیارت، 1383.

ـ مجد تیموری، ‌میر محمد ولی، «‌مراسم مذهبی، ‌عبادات و مكان‌های دینی در بهداشت روان»، در: چكیده مقالات اولین همایش نشر دین در بهداشت و روان، 1380، ص 128 تا 132.

Argyle, M, Psychology and Religion, Routledge, London, 2000.

Bergin, A. E. etal, Religiousness and mental health reconsidered: Astudy of intrinsically religious sample. Journal of Counseling Psycology, 34, 1987.

James,W, The varities of religious experience, centry edition, London and New Yourk Routledge, 2002.

Jung,C.G, Modern Man in Search of a Soul,In Collected Works, vol II (2^nd ed), 1933.

Kroll, I. Sheehan, W, Religious belives and practices among 52 psychiatric inptient in Minnessota, American Journal of Psychiatry, 109-673, 1989.

Morris, P.A, The effect of pilgrimage on anxiety, depression and religious attitude, 1983.

Newman, J. S. &Pargament, K. I, The Role of Religion in the Problem-solving Process. review of religions, 31,390-403, 1990.

Palinkas,L.A, England, Psycological-Medicine May; vol 12(2), 291-294, 1982.