اسرار عبادات

زائران بیت الله هر عبادتی را كه انجام می دهند، راز و رمز بسیاری از آنها برایشان روشن است. نماز كارهایی دارد. روزه دستوراتی دارد، زكات و جهاد دستوراتی دارد و... كه پی بردن به منافع و فواید این دستورات، دشوار نیست.

لیكن حج، یك سلسله از دستورات و مراسم و مناسكی دارد كه پی بردن به راز و رمزش بسیار سخت است. معنای بیتوته كردن در مشعر، سرتراشیدن، بین صفا و مروه هفت بار گشتن و در بخشی از این مسافت هَروَله كردن و... راز و رمز اینها پیچیده است; لذا جریان تعبد در حج بیش از سایر دستورات دینی است.

مرحوم فیض از وجود مبارك رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل كرد كه حضرتش در موقع لبیك گفتن به خدا عرض كرد: «لبّیك بِحَجّة حقّاً، تعبّداً و رِقّاً؛ (1) خدایا من با رقّیت و عبودیت محض، لبیك میگویم و مناسك حج را انجام می دهم.»

چون سرّ بسیاری از مناسك، به عقل عادی قابل تبیین نیست. زیرا روح تعبّد در حج بیشتر است. لذا در هنگام لبیّك، عرض كرد: «تعبّداً و رقّا؛ نظیر ذكری كه در سجده تلاوت (2) گفته می شود.

عبودیت صرف

پس حج یك سلسله دستوراتی دارد كه با بندگی محض و رقیّت صرف و عبودیّت تامّه همآهنگ تر است; برای اینكه آن اسرار و آن منافع مرموز را تبیین كنند، به صورت های منافع و فواید در روایات، گوشه هایی از آن را بیان كرده اند. و گاهی هم به صورت داستان در سخنان اهل معرفت و اهل دل دیده میشود كه از یك سوی به عنوان بیان اسرار و از سوی دیگر به عنوان داستان میخواهند بخش های اساسی حج را خوب تفهیم و تبیین كنند.

یكی از مناسك حج، مسأله لبیّك گفتن است كه احرام، با این تلبیه بسته میشود. بعد از احرام، مستحب است انسان این لبَّیكها را ادامه دهد تا آن محدوده هایی كه خانه های مكه پیدا شود. این«لبیك» كه انسان در هر فراز و نشیبی و در هر اوج و حضیضی آن را زمزمه می كند برای آن است كه در هر لحظه و آنی، آن عهد را تجدید كند. از وجود مبارك پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده است كه: «اگر در امّت های گذشته رهبانیتی راه یافت، «رهبانیت امت من جهاد در راه خداست و تكبیر در هر بلندی و مانند آن.» تكبیر بر هر بلندی ناظر به همین تلبیه (لبیّك اللهمَّ لبّیك) است كه زائران بیتِ خدا، به هر جای بلندی كه میرسند می‎گویند. این به صورت یك رهبانیت است. راهب كسی است كه از خدا بهراسد و ذات اقدس اله ما را به رهبانیت ممدوح و پسندیده فراخواند، فرمود: «فَإِیّایَ فَارْهَبُونِ» (3) تنها از (کیفر) من بترسید!»

 از جهنم ترسیدن هنر نیست. از ذات اقدس اله هراسناك بودن هنر است، که آن خوف عقلی و حریم گرفتن است. از این جهت است می‎گویند: آن شخص محترم است; یعنی باید در حضور او حریم گرفت و نباید به او نزدیك شد كه مبادا ادب ترك شود. منظور از حریم گرفتن درباره‎ی ذات اقدس اله؛ این است که چون در همه حالات خدا با ما است. «وَ هُوَ مَعَكُم اَیْنَما كُنْتُم» (4)

 این حریم گرفتن و نگهداری حرمت فاصله زمانی یا مكانی نیست; زیرا هر جا كه باشیم او با ماست درباره استاد می‎شود گفت كه به فلان استاد احترام كنید; یعنی حریم بگیرید. وقتی استاد جایی نشسته است، شما مقداری پایین تر بنشینید. كنار استاد یا بالاتر از او ننشینید. این را می‎گویند احترام كردن; یعنی حریم گرفتن. لیكن اینگونه احترام كردن در باره ذات اقدس اله فرض ندارد كه ما بگوییم: به خدا احترام كنید; یعنی حریم بگیرید; یعنی جای معیّن و یا در زمان معین ننشینید و... چون خداوند با همه، در همه شرایط بدون امتزاج، حضور و ظهور دارد.

بنابراین، احترام خدا، احترام و حریم گیری اعتقادی است; یعنی انسان باید در پیشگاه حق آنقدر كرنش كند كه غیر او را نبیند، به غیر او تكیه نكند و به غیر او دل نبندد و بگوید: «لبیك» یعنی من به حضور تو آمده ام. «ایّای فَارهبون» یعنی این. و حجی هم كه به عنوان رهبانیت محمود و ممدوح تشریع شده، همین است، انسان در بسیاری از مناسك و مراسم میگوید: «لبیك». اصلِ بستن حج و عمره بصورت احرام، با لبیك شروع و بعد هم تكرار میشود. اینجاست كه وجود مبارك پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله ـ (طبق این نقل) فرمودند: «لَبیك بَحَجَّة حقّاً تعبُّداً و رِقّآً»

البته كسانی كه مكه مشرف میشوند، حج یا عمره انجام میدهند و لبیك میگویند، چند گروهند. چون ایمان درجاتی دارد، مؤمنان نیز دارای درجاتی هستند، تلبیه هم مراتبی دارد. همه میگویند: «لبیك»، اما بعضی سؤال انبیا، دعوت و اعلان انبیا را لبیك میگویند. بعضی دیگر دعوتِ الله را. بعضیها میگویند: «لبیك داعِی الله، لبیك داعِی الله»، یعنی ای كسی كه ما را به الله دعوت كرده ای، ما لبیك میگوییم; یعنی اجابت كرده ایم. و آمده ایم. اینها متوسّطین از مؤمنان و زائران بیت خدایند. اینها كسانی هستند كه دعوت ابراهیم خلیل را اجابت میكنند. ابراهیم خلیل(ع) هم مردم را به زیارت بیت الله دعوت كرده است نه به غیر آن. فرمود:«وَ اَذِّن فی النّاسِ بالحج یَاْتوكَ رِجالاً و عَلی كُلِ ضامِر یاْتینَ مِن كُل فَجّ عمیق» (5) «و مردم را دعوت عمومی به حج كن تا پیاده و سواره بر مركبهای لاغر از هر راه دوری بسوی تو بیایند.»

• اسرار عبادات، آیت الله عبدالله جوادی آملی.