به گزارش سرویس اندیشه پایگاه اطلاع رسانی حج، برای پرودگار جهانیان خانه‌های مختلفی است. یكی را كعبه ظاهری گویند كه تو طالب دیدار آنی، و غیر آن را بیت المقدس، بیت المعمور، عرش تا برسد به خانه اصلی كه آن را قلب نامند و از همه این خانه‌ها عظیم‌تر است. شك و تردیدی نیست كه طالب هر یك از این خانه ها، باید اعمال و مناسك ویژه ای را به جا آورد. در این رساله، ذكر آداب مخصوص به كعبه ظاهری آمده، البته غیر آن آدابی كه در مناسك حج نوشته می‌شود؛ هدف از تشریع مناسك حج غرض از تشریع مناسك حج شاید این باشد كه مقصود اصلی از خلقت انسان، معرفت خداوند و رسیدن به درجه محبت الهی و انس با او است و این دو امر، محقق نمی‌شود، مگر با پیراستن دل و باز داشتن نفس از شهوت‌ها و بریدن از دنیای پست و هموار ساختن سختی‌های ظاهری و باطنی برای نفس به سبب ریاضت ناشی از عبادات؛ از این رو شارع مقدس، عبادات را مختلف قرار داده است؛ زیرا با هر یك از آنها رذیله ای از رذایل مكلف از بین می‌رود و حسنه ای به نامه اعمال او افزوده می‌شود و به تدریج تصفیة تمام عیار باطنی و به كمال رسیدن محاسن اخلاقی صورت می‌پذیرد. همان طور كه صدقات مالی باعث قطع میل انسان از امور دنیا می‌شود روزه نیز انسان را از امیال نفسانی باز می‌دارد. و نماز هم او را از هر فحشا و منكری نهی می‌كند و… جامعیت مناسك حج و فواید گوناگون آن حج مشتمل بر برخی اعمال دشواری است كه هر یك به خودی خود صلاحیت تصفیه نفس را داراست؛ مانند هزینه كردن مال فراوان، اندوه و رنج حاصل از آن، جدا شدن از همسر و فرزندان، غم دوری از وطن، همسفری با اشخاص غالباً بیگانه و نه چندان كار آزموده و راه رفته، طی طریق طولانی كه گاهی همراه با تشنگی در گرمای شدید است، نیز انجام كارهای نامأنوس كه طبیعت آدمی پذیرای آن نیست؛ همچون رمی، طواف و احرام و غیر آن كه در عین حال فضایل بسیاری دارد. همچنین یادآوری امور آخرت و گرد آمدن افراد بسیار در یك مكان و بر یك گونه (به ویژه در احرام و وقوف در عرفات و منی) و رسیدن به محل وحی و نزول ملائكه بر انبیا: و تشرف به قدمگاه آن بزرگواران، علاوه بر تشرف به حرم خدا و خانه او. همچنین حصول تدریجی رقت حال كه باعث صفا و جلای قلب می‌شود كه نتیجه حضور در این اماكن شریف می‌باشد. آداب و رسوم زیارت خانه خدا رسول خدا (ص) فرمود: «رهبانیت را به جهاد و حج مبدل كردم و…» انسان به این كرامت والا نمی‌رسد مگر با رعایت آداب و رسوم حقیقی آن. این رسوم و آداب عبارتند از: نخستاینكه انجام هر عبادتی باید با نیت صادق همراه باشد و به قصد اطاعت امر خدا به جا آورده شود. كسی كه اراده حج دارد، ابتدا باید در نیت خود تأمل و دقت كند كه آیا غرضش از این سفر، اطاعت امر پرودگار و رسیدن به ثواب و فرار از عقاب او است یا -پناه می‌بریم به خدا- مرادش كسب اعتبار یا خوف از مذمت مردم یا از ترس فقیر شدن باشد! -معروف است هر كسی كه حج را ترك كند، به فقر مبتلا خواهد شد- و یا امور دیگر از قبیل: تجارت، خوش گذرانی و گردش در شهرها و… اگر دقت كند، درمی یابد كه قصدش چیست و اگر معلوم شد كه قصد او خدایی نیست، باید سعی در اصلاح نیت خود كند. و متوجه زشتی عمل خود گردد و با سرافكندگی خجالت به درگاه درآید نه با غرور و عُجب و خودپسندی. دوماینكه مقدمات حضور در مجالس معنوی را فراهم كند، به یك توبه حقیقی با همه مقدماتی كه دارد، توفیق یابد. از جملة این مقدمات است: ادای حقوق، چه مالی باشد؛ مثل پرداخت خمس و ردّ مظالم و كفّارات و… و چه غیر مالی مانند تركِ غیبت، مردم آزاری، تهمت، آبرو ریزی و… كه باید از مردمی كه مورد ستم و بی مهری او قرار گرفته اند حلالیت بطلبد، خوب است بعد از این مقدمات، عمل توبة روز یكشنبه را كه در منهاج العارفین نوشته شده است، به جا آورد و رضایت پدر و مادر را به دست آورد، تا پاك و پاكیزه از منزل در آید؛ بلكه رشتة علایق قلبی خود را پاره كند، تا با تمام وجود به خدای خود رو كند. همچنین فرض كند كه او دیگر از این سفر بر نمی‌گردد. بنابراین باید با مشورت اشخاص عالم و خیّر وصیت كاملی تدوین كند و تكلیف امور عبادی و مالی و تعهدات خود را روشن سازد. سوماینكه در سفر برای خود اسباب دل مشغولی فراهم نیاورد. بلكه اگر بتواند با اشخاصی همسفر شود كه هنگام غفلت، او را به یاد خدا بیندازند. چهارماینكه برای كسب درآمد حلال تلاش نماید و از انفاق، مضایقه نكند؛ زیرا انفاق در حج، انفاق در راه خدا است و بر طبق احادیث اهل بیت: ، دِرهمی از او، معادل هفتاد درهم است. امام سجاد(ع) وقتی حج می‌گزاردند، بادام و شكر و شیرینیجات با خود بر می‌داشتند. ضمناً توجه داشته باشد كه اگر در این سفر چیزی از او از بین برود یا دزد ببرد باید شاد باشد؛ زیرا جبران همه آنها بر عهدة میزبان است و به چندین برابر تلافی خواهد كرد. پنجماینكه باید خوش خلق باشد و تواضع بورزد و از لغو و درشت گویی پرهیز نماید. حسن خلق تنها آن نیست كه آزارش به كسی نرسد؛ بلكه علاوه بر تحمل اذیت دیگران، با آنها نرمخویی كند. حدیث قدسی به همین مطلب اشاره دارد كه: «رضایت خود را در جفای مخلوق پنهان كرده ام؛ هر كس در صدد رضاجویی از ما است، باید آزار دیگران را تحمل كند». ششماینكه فقط قصد حج نكند؛ بلكه در ضمن، باید انجام چندین عبادت را نیز نیت كند؛ از قبیل زیارت قبور مطهر شهدا و اولیا، سعی در برآوردن حوائج مؤمنان، تعلیم و تعلم احكام دینی، ترویج مذهب شیعه اثنا عشری، تعظیم شعائر الهی، و امر به معروف و نهی از منكر با در نظر گرفتن شرایط و… هفتماینكه اسباب تجمل و تكبر برای خود فراهم نیاورد؛ بلكه شكسته دل و غبارآلود رو به حریم الهی رود؛ همچنان كه در باب احرام مناسك هم به آن اشاره شد. هشتماینكه از خانه خود حركت نكند، مگر اینكه خودش را و هر چه با خودش برداشته، همچنین جمیع دوستان و اهل خانه و هر چه تعلق به او دارد، نزد خالق خود -جلّ شأنه- به امانت بسپارد و با دلی مطمئن، از خانه بیرون رود. نیز اهتمام به دادن صدقه داشته باشد و به این وسیله، سلامت و صحت خود را نزد خدا بیمه كند. نهماینكه اعتمادش به قدرت مالی خود و نیروی جوانی اش نباشد؛ بلكه در همه حال و در مورد همه چیز، اعتماد او باید به صاحب بیت باشد. مقدمات، بیش از اینها است؛ ولی غرض، خلاصه نویسی است. در خانه اگر كس است، یك حرف بس است. باید تأمل كند و بداند كه این، یك سفر جسمانی به سوی خدا است و یك سفر روحانی هم باید انجام دهد. بداند برای خوردن و آشامیدن به دنیا نیامده، بلكه برای معرفت و تكمیل نفس، خلق شده است كه آن هم سفر دیگری است. همان طور كه در سفر حج، توشه و مركب و همسفر و كاروان سالار و راهنما و خدام و غیره لازم است، برای آن سفر هم، باید توشه راه و اسباب لازم را فراهم نماید. اما مركب او در این سفر، بدن او است كه باید در حد اعتدال، از خدمت به آن مضایقه نكند؛ نه چنان پرورشش دهد كه یاغی و طاغی شود و نه چنان به او گرسنگی دهد كه ضعف بر او مستولی شود و از كار عبادت باز ماند. اما توشه او، اعمال او است كه همان انجام واجبات و مستحبات و ترك محرمات و مكروهات است و از آن به تقوا تعبیر می‌شود. اصل معنای تقوا، پرهیز است كه اولین درجه آن، پرهیز از محرمات است و آخرین درجه آن، پرهیز از ما سوی الله جل جلاله. اما همسفران او، مؤمنان هستند. كه با همت همدیگر و اتحاد قلوب منزلگاه‌های دور را طی خواهد كرد. این سخن خداوند شاهد بر همین مطلب است: «تعاونوا علیَ البِرّ و التَّقوی؛ ۱ در نیكی و تقوا همكاری كنید». و معمولاً بدون اجتماع، كار انجام نمی‌پذیرد، و شاید از این رو، رهبانیت در این امت منع شده باشد. استاد ما -رضوان الله علیه- می‌فرمود: «از اتحاد قلوب، خیلی كارها ساخته می‌شود كه از عهدة یك نفر بر نمی‌آید». اما كاروان سالار در این سفر، ائمه طاهرین -سلام الله علیهم اجمعین- هستند كه باید سایه بلند پایه آن بزرگواران بر سر تو باشد و كاملاً متمسك به ریسمان محكم ولایت آنها باشی، تا بتوانی چند قدمی راه بروی و الا شیاطین جن و انس در اولین قدم تو را خواهند ربود. اما راهنما: اگر چه ائمه طاهرین -سلام الله علیهم- راهنمایان به سوی خداوند هستند، با وجود آن، ما به خاطر مراتب پست و اعمال ناشایستی كه داریم، نمی‌توانیم بی واسطه آن بزرگواران از مبدأ وجود فیض بگیریم و در امور مفصل و جزیی، به علمای آخرت و اهل تقوا نیازمندیم، تا در اثر تعلیم آنها و وجاهتی كه در پیشگاه الهی دارند، به اندازه ظرفیتی كه داریم از فیوض حضرت باری عزّ اسمه بهره مند گردیم. آداب میقات و پس از آن زائر كه در میقات، لباس خود را از تن بیرون می‌كند تا احرام بپوشد باید در باطن قصدش این باشد كه از خود، لباس معصیت و كفر و ریا و نفاق را جدا كرده و لباس طاعت و بندگی بر تن كرده است. در حال پاكیزه كردن خود، باید قصدش پالایش روح از آلایش معاصی باشد و با عقد احرام، عقد توبه منعقد كند؛ یعنی با خداوند پیمان ببندد كه همة چیزهایی را كه خداوند عالم حرام دانسته بر خود حرام سازد و بعد از مراجعت از مكه معظمه، نیز پیرامون معاصی نگردد. هنگام لبیك گفتن متوجه باشد كه اجابت ندایی است كه متوجه او شده است. اولاً قصدش این باشد كه قبول كردم هر طاعتی را كه مخصوص خداوند متعال است و ثانیاً در خوف و رجا باشد كه آیا این عمل وی قبول خواهد شد یا نه؟ داستان سید الساجدین۷ را به نظر بیاورد كه هنگام مُحرم شدن، نمی‌توانستند لبیك بگویند و در حالت غش از مركب خود می‌افتادند. بارها از علّت این حال سوال شد و ایشان در جواب فرمودند: «می ترسم در پاسخ من به جای لبّیك خدا بفرماید: لالبیك». همچنین در نظر بیاورد كیفیت روز محشر را كه تمام مردم به این شكل از قبور خود بیرون می‌آیند؛ عریان و سر برهنه و پریشان احوال در میان آن جمعیت انبوه و فضایی پر از وحشت و ازدحام. حرم امن الهی جای رجاء و امیدواری چون داخل حرم شود، باید حالت رجا و امن داشته باشد به مفاد آیه شریفه «و مَن دَخَلَه كانَ آمناً» ۲ جای رجا و امیدواری زیاد، همین جا است. تو در آنجا میهمان خاص اكرم الاكرمینی. او می‌خواست به بهانه ای تو را یك بار به خانه خود دعوت كند؛ اگر چه در همیشه عمر میهمان او بوده ای. حال كه دعوت او را پذیرفته ای از كرم او به دور است كه هر خواهش مشروعی كه داشته باشی و بر مصلحت تو باشد برآورده نكند. و اینچنین گمانی را از مردم كریم نمی‌توان داشت زیرا توانایی آنها محدود است، و فقط خدای اكرم الاكرمین است كه كرمش حد و مرز نمی‌شناسد. عیب اینجا است كه بیشتر مردم می‌خواهند هر چه زودتر اعمال را انجام دهند، تا آسوده خاطر به دنبال خرید باشند؛ در حالی كه همه حواس میهمان باید پیش میزبان باشد. آداب طواف هنگام طواف، باید هیبت و عظمت و خوف و خشیت و رجا و عفو و رحمت الهی، سراسر وجود او را بگیرد. باید متوجه باشد كه طواف، منحصر به طواف جسمانی نیست؛ بلكه طواف دیگری هم هست كه اصل طواف حقیقی است و به آن طواف قلب گویند كه به هنگام طواف، دل زائر به ذكر رب البیت سرگرم است. همچنین بداند كه در استلام حجر و نزدیك شدن به مستجار و لمس حطیم و گرفتن دامن كعبه، باید حال آن مقصری را داشته باشد كه از زندان مكافات فرار كرده، و به خداوند غفور و بخشنده پناهنده شده تا از تقصیراتش بگذرد و باید بر این باور پای بفشارد كه اگر قرار به بخشش گناهان است همین جاست و انسان گناهكار باید منتهای تلاش خود را بكند تا در زمرة نجات یافتگان باشد كه گفته اند: گر گدا كاهل بود، تقصیر صاحب خانه چیست؟ آداب سعی میان مروه و صفا و وقوف در عرفات چون به سعی در آید، باید سعی خود را برتر از كوشش در بارگاه سلطان بداند كه معمولاً بی عطا و بخشش و بدون اجر و پاداش نیست، زیرا كه او در حضور كریمی سرگرم سعی است كه چشم امید همه بندگان گناهكار به عفو و گذشت كریمانه او دوخته شده است. اما در عرفات باید، از ازدحام خلق و بلند شدن صدای زایران همراه با تضرع و زاری و التماس در آن صفوف فشرده به زبان‌های مختلف و درخواست شفاعت از پیشوایان معصوم خود، یاد محشر را در ذهن خود مجسم سازد و بر غربت و بیكسی خود بنالد تا در روز قیامت استحقاق شفاعت و بخشش الهی را داشته باشد، و این حدیث شریف را بارها مرور كند كه: «من اَعْظم الذنوب ان یحضر العرفات و یظن انه لایغفر له؛ از بزرگ‌ترین گناهان آدمی آن است كه توفیق حضور در عرفات را پیدا كند ولی پندارد كه خدا او را نیامرزیده است». چون از عرفات كوچ كند و به حرم درآید، آن را به قبولی حج و قرب به خدا و امان از عذاب الهی تعبیر كند. آداب وقوف در منی و پس از آن چون به منی رسد، رمی جمرات كند و متوجه باشد كه روح این عمل، دور كردن شیطان است. و در این باره باید همچون ابراهیم خلیل۷ عمل كند. چون حرم را وداع كند، باید در كمال تضرع و فروتنی و خاكساری و ملامت باشد به طوری كه هر كس او را ببیند، تصور كند كه او عزیزی را در آنجا به جا گذاشته و می‌رود؛ مثل آنكه ابراهیم۷ اسماعیل و هاجر را گذاشت و رفت. اگر بتواند، حتی المقدور در محل هایی كه رسول خدا۶ عبادت كرده است -مثل كوه‌های اطراف مكه معظمه- به قصد تشرف حضور یابد نه به نیت تماشا و گردش، و در آن اماكن دو ركعت نماز بخواند؛ بلكه اگر ممكن باشد، قدری بیش از متعارف توقف كند. در آن حال و سایر احوال، نویسنده را هم فراموش نكند. ۳ پی نوشت: ۱. سورة مائده: ۲. ۲. سورة آل عمران: ۹۷. ۳. خلاصه و بازنویسی رساله ای در آداب زیارت خانة خدا از آیت الله شیخ محمد بهاری، تذكرة المتقین، دفتر اول.