جلسه چهارم: حوادث سال های اولیه پس از هجرت
غزوه حمراءالاسد روز یکشنبه شروع شد و سه شنبه به پایان رسید. نبی مکرم روز چهارشنبه به سوی مدینه بازگشتند. ایشان نماز جمعه را در حالی برگزار کردند که در طول آن هفته ، دو غزوه را پشت سر گذاشته بودند.
در غزوه حمراءالاسد، درگیری خاصی انجام نگرفت و از سپاه اسلام، کسی کشته نشد. اما از مشرکین یک نفر به نام «ابوعزه جمحی» به هلاکت رسید. در برخی کتابها، «ابوغره» ثبت شده که اشتباه است. این شخص در جنگ بدر شرکت کرده بود که اسیر مسلمانان شد؛ مانند عباس- عموی پیامبر- و ابوالعاص- داماد پیامبر- و تعداد دیگری از مشرکین. ابوعزه شاعر بود و در روحیه دادن سپاه مشرکین نقش بسزایی داشت. پیامبر او را به دلیل داشتن دختران زیاد عفو کرد و از او پیمان گرفت که دیگر با مشرکین همکاری نکند. او به مکه آمد و به پیمان خود پایبند بود تا اینکه «صفوان بنامیه» قبل از حرکت به سوی جنگ احد، به ابوعزه گفت: «همراه ما شو». ابوعزه در پاسخ گفت: «من به پیامبر قول دادم با مشرکین همکاری نکنم. بنابراین در این جنگ شرکت نمیکنم». صفوان به او گفت: «تو صاحب چندین دختر هستی. اگر در جنگ شرکت کنی، مال زیادی به تو خواهیم داد و اگر در جنگ کشته شدی، زندگیت را اداره خواهیم کرد.» خلاصه، صفوان او را فریفت و وی را به سوی جنگ احد حرکت داد. در روز یکشنبه، در مسیر بازگشت از سرزمین احد به سمت روحاء که از سپاه مشرکین جا ماند و راه را گم کرد و به دست نیروهای اسلام گرفتار شد. نیروهای اسلام او را نزد نبی مکرم اسلام بردند و ایشان به ابوعزه فرمودند: «مگر تو در جنگ بدر، تعهد ندادی که دیگر با مشرکین همکاری نکنی!» وی عذر خواهی کرد و به پیامبر گفت که اگر اینبار آزادش کند، هیچگاه با مشرکین همراهی نکند. نبی مکرم اسلام فرمودند: «تو سال گذشته تعهد دادی و به آن عمل نکردی. مومن از یک سوراخ، دو بار گزیده نمیشود» پیامبر اسلام به کسی که او را دستگیر کرده بود، فرمودند که او را به قتل برساند. بنابراین جنگ حمراءالاسد، تنها یک کشته داشت که آن هم از سپاه مشرکین بود.
نبی مکرم اسلام با سرفرازی به مدینه بازگشتند. ایشان در روزهای اول، از مجروحان جنگ احد و خانواده شهدا بازدید کردند. پیامبر به منزل سعد بن ربیع که در جنگ احد به مسلمانان پیام فرستاده و به شهادت رسیده بود، سر زدند و به همسر وی، دلداری دادند. همسر سعد از پیامبر تشکر کرد و به ایشان گفت: بعد از شهادت سعد، برادرش آمد و اموالش را برد و چیزی را برای من و دختران کوچک سعد، باقی نگذاشت. پیامبر با شنیدن این سخنان، خیلی آزرده خاطر شدند. پیامبر کوهی از محبت بود و با دیدن ناملایماتی از این دست، بسیار آزرده خاطر می شدند. همگرایی و محبت و رضا و گذشت و رسیدگی به ضعفا و ایتام، از مکارم اخلاق پیامبر بود.
در برخی از کتب تاریخ، نقل شده پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: هنوز خداوند درباره تقسیم اموال مسلمانان بعد از فوتشان بین بازماندگان به من دستوری نداده است. اما در برخی تواریخ نوشتهاند: پیامبر به مسجدالنبی تشریف بردند و خانواده سعد وبرادر سعد را خواستند. برای آنان نحوة تقسیم ارث را بیان فرمودند و معین کردند که از اموال سعد، چه مقدار باید در اختیار فرزندان و خانواده سعد قرار گیرد.
درباره حضور پیامبر در منزل سعد بن ربیع، نقل شده است که پیامبر و اصحاب در حین غذا خوردن فرمودند: «اکنون کسی از پشت این دیوار میآید که اهل بهشت است». همه اصحاب آرزو کردند که جای آن شخص بودند. ناگهان همه دیدند که حضرت علی علیه السلام از پشت دیوار آمدند و به حضور نبی مکرم اسلام رسیدند.در بازگشت از حمراءالاسد بود که پیامبر فرمودند: «حمزه گریه کنندهای ندارد.» وقتی این سخن پیامبر صلی الله و علیه و آله به گوش زنان در مدینه رسید غصه و اندوه از دست دادن همسران و فرزندان خود را فراموش کردند و برای التیام قلب مجروح پیامبر، بر حمزه گریستند.
غزوه احد با همه تلخ و شیرینیهایش درسهای فراوانی داشت. اگر اطاعت از رهبری در غزوه احد بود و در ابتداء حرکت به سوی جنگ، جمعی با «عبدالله بن اُبیّ » به مدینه بازنگشته بودند، توان سپاه اسلام مضاعف میشد و پیروزی نهایی نصیب مسلمان میشود. از غزوه احد درس میگیریم که کسانی که در راه خدا ایثار کردند، مدالهای افتخارانگیزی را بر سینه خود آویختند. از جمله نسیبه که پیامبر در مورد وی فرمودند: «جایگاه او از فلانی و فلان برتر است». دربارة فداکاری حضرت علی «علیه السلام» همین بس که جمله «لا فتی إلاّ علی، لا سیف إلاّ ذوالفقار» در وصف ایشان آمده است. حضرت حمزه- عموی پیامبر- نیز در این جنگ به شهادت نایل شدند. پیامبر دربارة ایشان فرمودند: «کسی که به مدینه بیاید و قبر من را زیارت کند ولی قبر عمویم- حضرت حمزه- را زیارت نکند، به من جفا کرده است»؛ یعنی اگر کسی به مدینه بیاید و نحوه تعامل با مسائل اجتماعی و دلیل شکست مسلمانان را در جنگ احد و درس اطاعت از رهبری و مقاومت در برابر دشمن و ایثارگری در راه اسلام را فرانگیرد، در حق پیامبر جفا کرده است. این درسها بخشی از درسهایی است که میتوان از غزوه احد فراگرفت.
سال سوم هجری با اعمال حج در ماه ذی القعده و ذی الحجه به پایان رسید و مشرکین در برنامه حج آن سال حضور داشتند. سپاه اسلام نیز مشغول بازسازی و التیام زخمهای خود از جنگ احد بودند.
سال چهارم
سال چهارم هجری آغاز شد. در مدینه سه گروه از یهودیان زندگی میکردند. یهودیان به دنبال افکار پلید خود بودند. حضور یهود در مدینه به این دلیل بود که آنها با خواندن تورات و برخی از پیشگوییهای پیامبران پیشین، پی برده بودند که در آخرالزمان پیامبری در مدینه ظهور خواهد کرد. با حضور یهودیان، امنیت در آن منطقه مدینه برقرار نبود.
و به دلیل محدومیت نفرات، تابع پیامبر بودند. به طوری که حتی یکی از یهودیان به نام بحیریق یا مخیریق با سپاه اسلام در جنگ احد مشارکت کرد و به پیامبر وصیت کرد که اگر کشته شدم، اموالم از آن شماست. جایی که به عنوان «مشربه امابراهیم» معروف است، از اموال مخیریق یهودی بوده است.
پیامبر دربارة مخیریق فرمودند: خیر یهود؛ یعنی یهودی خوبی بود که پایبند به آموزههای دینی خود بود و وقتی که پیمانی را بست، به عهد وپیمانش وفا کرد. حال آنکه بنی نضیرتصمیم به ترور پیامبر گرفته بودند؛ ولی خداوند جان ایشان را حفظ کرد و یهود بنی نضیر، از منطقه کوچ داده شدند. در سوره حشر پیرامون نحوه برخورد با آنان میخوانیم: «هُوَ الَّذي أَخْرَجَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ دِيارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ في قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْديهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنينَ فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ (2) وَ لَوْ لا أَنْ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابُ النَّارِ (3) ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ يُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ (4)»؛ «اوست كسى كه، از ميان اهل كتاب كسانى را كه كفر ورزيدند در نخستين اخراج [از مدينه] بيرون كرد. گمان نمىكرديد كه بيرون روند و خودشان گمان داشتند كه دژهايشان در برابر خدا مانع آنها خواهد بود، و[لى] خدا از آنجايى كه تصوّر نمىكردند بر آنان درآمد و در دلهايشان بيم افكند، [به طورى كه] خود به دست خود و دست مؤمنان خانههاى خود را خراب مىكردند. پس اى ديدهوران، عبرت گيريد. و اگر خدا اين جلاى وطن را بر آنان مقرّر نكرده بود، قطعاً آنها را در دنيا عذاب مىكرد و در آخرت [هم] عذاب آتش داشتند. اين [عقوبت] براى آن بود كه آنها با خدا و پيامبرش در افتادند؛ و هر كس با خدا دراُفتد؛ [بداند كه] خدا سختكيفر است.»
بنی نضیر در قبال توطئه ترور پیامبر از مدینه اخراج شد زیرا به عهد و پیمانی که با اسلام داشتند وفادار نمانده تصمیم به ترور پیامبر گرفتند. اسلام اقلیت ها را در چهار چوب معاهدات محترم می شناسد و تا آنجا که آنان تعهدات و همزیستی مسالمت آمیز را رعایت کنند آنان را تحمل کرده خود را موظف به ایفاء حقوق شهروندی آنان می داند.
مشرکان برای تضعیف نیروهای پیامبر، توطئه می کردند در یک توطئه سازمان یافته از پیامبر خواستند شش نفر از یاران خود را برای تبلیغ و معرفی دین اسلام نزد آنها بفرستند. وقتی آن شش نفر از مدینه فاصله گرفتند و به نزدیکی قبایل "عضل و قاره" رسیدند. در جنگی نابرابر ابتداء سه نفر و در مسیر مکه یک نفر دیگر را به شهادت رساندند و دو تن از آنان را طی اقدامی تلافی جویانه وتبلیغاتی در منطقه تنعیم، مکه مکرمه، به شهادت رساندند. وقتی که مشرکین میخواستند آنان را به شهادت برسانند، یکی از ایشان گریست. مامور قتل آنان، به او گفت: اگر برای جان خود گریه می کنی، از پیامبر دست بردار تا تو را آزاد کنیم. آن مسلمان گفت:"گریه من، از ترس جانم نیست، بلکه برای این است که چرا یک جان دارم؛ ای کاش دهها جان داشتم و در راه اسلام فدا میکردم". شهادت اعضای گروه تبلیغ و غزوه بدرثانی یا بدر الاخره از حوادث سال چهارم هجری است.
سال پنجم
سال پنجم هجری با غزوهای به نام غزوه «بنی مصطلق» آغاز شد که در منطقة نزدیک مکه، منطقه مریسیع، اتفاق افتاد. مریسیع و وادی قُدید منطقهای در مسیر مدینه به مکه است که گروهی به نام بنیمصطلق، در آن زندگی میکردند. این همان قبیله ایست که وقتی فرستاده پیامبر، برای گرفتن زکات و مالیات به آنجا رفت، ترسید و از پیش خود دروغی را به این قبیله نسبت داد که آنان از پرداخت مالیات سرباز زدند. غزوه بنیمصطلق در شعبان سال پنجم هجری اتفاق افتاد وبا پیروزی نیروهای اسلام به پایان رسید.
مشرکین برای از بین بردن کیان اسلام، مشغول جمعآوری نیرو شدند و چون در نتیجه جنگ های بدر و احد و عدم امکان برای لشکر کشی در بدرثانی دچار ضعف وافسردگی از یک طرف و خشکسالی و شبه قحطی شده بودند توان مقابله با نیروهای اسلام برای آنان نبود و پیروزیای برای خود نمیپنداشتند. بهتر دیدند از مشرکین جزیره العرب دعوت کنند. این دعوت از قبایل مختلفی از سراسر جزیره العرب به عمل آمد. این قبایل همپیمان با مشرکین مکه بودند و علاقهای به پیامبر نداشتند. وقتی مشرکین سپاه خود را بسیار دیدند، جنگ احزاب را به راه انداختند. البته در بین قبایل، کسانی هم بودند که از گذشته به پیامبر علاقمند بودند. «خزاعه» از قبایلی بود که به پیامبر علاقه داشت و در این جنگ شرکت نکرد. در ماجرای حمراءالاسد اشاره کردیم که رئیس خزاعه خدمت پیامبر گرامی اسلام آمد و نسبت به شهادت حضرت حمزه همدردی کرد و به ایشان تسلیت گفت.
احزاب از سراسر جزیره العرب برای جنگ با اسلام آمدند. مشرکین به گمان اینکه پیروزی بزرگی خواهند داشت، به میدان آمدند. در سوره احزاب میخوانیم : «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ ريحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيراً (9) إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) هُنالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالاً شَديداً (11)».
نبی مکرم اسلام یاران خود را جمع کردند و وضعیت را برای آنان شرح دادند و با آنان مشورت کردند. سلمان فارسی گفت: «یا رسولالله! سپاه ما اندک است و بهتر است مانعی بر سر راه مشرکان مانند خندق یا برجهایی که بر قلعههای بزرگ ساخته می شوند، ایجاد کنیم؛ چون شرق مدینه، حره الشرقیه، به نام واقم و غرب مدینه، حره الغربیه، به نام وبره و جنوب مدینه، حره الجنوبیه منطقه قبا که نخلستان است و امکان نفوذ از سمت نخلستان وجود ندارد. قطعاً مشرکان به شمال خواهندآمد.
بنابراین اگر ما در بین حرتین ،یعنی بین حره الغربیه و حره شرقیه، در شمال مدینه خندقی حفر کنیم، مانع از ورود مشرکان به مدینه میشویم. عرض خندق نیز باید به اندازهای باشد که دشمنان نتوانند با خیز اسب به آن طرف خندق ، نفوذ کنند و عمق آن نیز لازم است به اندازه ای باشد که به راحتی نتوانند از آن بالا بیایند. نبی مکرم اسلام، از این پیشنهاد استقبال کردند و مسلمانان مشغول حفر خندق شدند.امر حفر خندق یکی از سرنوشت سازترین کارهای اجتماعی بود که مسلمانان در یک همگرائی دینی آفریدند و دشمن را از دسترسی به مدینه مأیوس کردند البته این کار نیز همراه با دستور العمل الهی انجام گرفت قرآن، پیامبر و مسلمانان را در نحوه مشارکت عمومی در سوره نور راهنمائی فرمود: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولئِكَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ (62) لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاً قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِواذاً فَلْيَحْذَرِ الَّذينَ يُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصيبَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ (63)»؛
«مؤمنان واقعى كسانى هستند كه به خدا و رسولش ايمان آورده‌اند و هنگامى كه در كار مهمّى با او باشند، بى‌اجازه او جايى نمى‌روند؛ كسانى كه از تو اجازه مى‌گيرند، براستى به خدا و پيامبرش ايمان آورده‌اند! در اين صورت، هر گاه براى بعضى كارهاى مهمّ خود از تو اجازه بخواهند، به هر يك از آنان كه مى‌خواهى(و صلاح مى‌بينى) اجازه ده، و برايشان از خدا آمرزش بخواه كه خداوند آمرزنده و مهربان است!»؛ یعنی یک دستور جمعی و یک کار گروهی که رخ میدهد، لازم است همه برای انجام آن، اقدام کنند و اینکه عدهای از تو اجازه میگیرند، نشانهای از ایمان آنها به خدا و رسول خداست. و اگر در حال حفر خندق، برای برخی مسائل معیشتی، از تو اجازه خواستند؛ برای هر که مصلحت میدانی، اجازه بده و برایشان طلب مغفرت کن.
در آیه بعد خطاب به مسلمان ها میفرماید: «اگر در منطقه حفر خندق پیامبر در کنارتان حضور پیدا کرد. مبادا ایشان را مثل یکدیگر صدا کنید، چون پیامبر حرمت دارد و حرمت ایشان را باید حفظ کنید تا کارهایتان، به نیکی و خوبی پیش رود. این گونه بود که کار به یاد ماندنی مسلمانان، برجای ماند.
خاکهایی که از حفر خندق بدست می آمد، به صورت یک سکویی در قسمت مدینه انباشته شد تا بتوانند ضمن پناه در پشت آن از این خاکریز منطقه خندق را دیده بانی کنند. و خاکها در اختیار دشمن نباشد تا به پر کردن خندق، اقدام کند.
در سوره احزاب بیان می کند. «وقتی احزاب از سراسر جزیره العرب آمدند، ما نیروهای خویش را به سوی آنان گسیل کردیم».
جنگ احزاب در اواخر سال شمسی رخ داد. آن سال، زمستان سردی داشت. احزاب که یک ماه در مدینه منوره حضور داشتند و شبهای سرد و روزهای طوفانی، امان آنانی که از منطقه جنوبی و مکه آمده بودند را بریده بود؛ زیرا منطقه مدینه به دلیل قرار گرفتن در ارتفاع بیشتر از سطح دریا، سرد است اما منطقه جنوب گرم میباشد. بنابراین مقاومت درمنطقه مدینه، برای آنان طاقتفرسا بود. خداوند نیز با ایجاد باد و طوفان، به یاری مسلمانان شتافت. در جنگهای اسلام، گاهی باد و گاهی طوفان های شن و گاهی ابر و گاهی باران، امدادهای غیبی الهی بودند که سپاه اسلام را کمک میکردند، درجنگ بدر بارش باران مسلمانان را یاری کرد که ماسه ورمل های زیر پای مسلمانها محکم ولی زیر پای مشرکین گل و لای و لغزنده شد. این امدادهای غیبی از یک طرف برای نیروهای اسلام کمک و از طرفی برای نیروهای مشرکین مانع برای نبرد بود.
خدای بزرگ در آیه نُه سوره احزاب اشاره به امداد الهی در این جنگ که باد بود نموده میفرماید: «اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ ريحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها».
جنگ احزاب، جنگی فرسایشی شد. آنها آمده بودند تا پیروزی را بین اقوام مختلف جزیره العرب، تقسیم کنند؛ ولی نمی دانستند خدای بزرگ به یاری نیروهای اسلام خواهد شتافت و با باد و امداد کم هزینه و پر بار الهی آنها را بیچاره خواهد کرد». دو سوم سوره احزاب، بیان کننده مسائل مختلف این جنگ نابرابر است.
جنگ احزاب برای نیروهای مشرکین، پیروزی به همراه نداشت. تنها چند تن از نیروهای دلاور مشرکان توانستند از خندق عبور کنند قوی ترین و ترسناک ترین نیروی دشمن «عمرو بن عبدود» بود او به عنوان پهلوان بزرگ عرب شناخته میشد. در این هنگام، پیامبر از یاران خویش خواستند که کسی به مقابله با «عمرو بن عبدود» برخیزد. کسی جز علی علیه السلام داوطلب مبارزه با او نگردید. علی علیه السلام برای بار دوم نیز داوطلب شد وهر مرتبه از پیامبر اجازه خواست پیامبر هر بار میفرمودند: «تو بمان». اینکه پیامبر صلی الله و علیه و آله از علی علیه السلام خواستند بماند، برای این نبود که پیامبر می خواستند علی در معرکه حضور نداشته باشند؛ بلکه میخواستند در تاریخ برای دیگران مشخص شود که تنها علی علیه السلام آمادگی جانفشانی و ایثارگری در راه اسلام را داشت. علی علیه السلام بار سوم اجازه خواستند و با اذن پیامبر، در مقابل عمرو بن عبدود ایستاد و دشمن را از پای درآورد که باعث پیروزی نیروهای اسلام شد. نقل شده که حماسة امام علی علیه السلام در روز خندق، از عبادت ثقلین، برتر و بزرگتر است. چون روحیه نیروهای اسلام در آن زمان خدشه دار شده بود. اگر دلاوری حضرت علی علیه السلام نبود، پیروزی از آن مسلمانان نمیشد.
منطقه خندق در شمال مدینه بین حره غربیه و حره شرقیه واقع بود و از منطقهای که بنوحارث در آن زندگی می کردند، میگذشت. مساجد سبعه که امروزه در نزدیکی جبلالسلع واقع است محل جنگ نیست؛ بلکه در پشت منطقه دفاعی و دیدگاه واقع شدهاند. این مساجد مکانی است که پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كرد: «اللَّهُمَّ أَنْتَ مُنزِلُ الْكِتابُ، سَرِيعُ الْحِساب، اهزم الأحزاب، الَّلهمَّ اهْزِمْهُم وَ زَلْزِلْهُم»؛ «خداوندا تو نازل كننده كتابى و سريع الحسابى، خودت احزاب را نابود كن. خداوندا! آنها را نابود و متزلزل فرماى!»
و با این دعا از خدا ظفر در این جنگ را میخواستند و حال به یاد بود دعای پیامبر مسجدی ساختند که به مسجد فتح معروف است یا علی علیه السلام برای عبادت به آنجا می رفتند، به مسجد علی علیه السلام معروف است یا چون نقش سلمان فارسی و طرح خندق او در پیروزی غزوه خندق بسیار تأثیر گذار بود، در جنوب مسجد فتح، مسجدی به نام مسجد سلمان فارسی بنا کردند و همچنین در آن منطقه مسجدی به نام فاطمه (س) است که برای پیامبر غذا می آوردند، اکنون درب این مسجد و مسجد علی علیه السلام را بستهاند. شاید تأسیس این مساجد به احترام افراد نقش آفرین در غزوه احزاب بوده است.
اخیراً در این منطقه، مسجدی به نام مسجد خندق ساختهاند تا مسجد ریز و درشت گذشته را جمعآوری کنند. احتمالاً مسجدی که خواهد ماند، مسجد فتح است. در تابلوئی که در سال 1391 شهرداری مدینه نصب کرده موارد زیر آمده است.
نیروهای مشرکین بعد از شکست و توقف یک ماهه در مدینه، به سمت مکه و با به مناطق خودشان بازگشتند.
با بازگشت قریش وغطفان پیامبر نیز به خانه آمدند وفارغ از جنگ که فرشته الهی بر آن حضرت نازل و ایشان را به تسویه حساب با بنی قریظه که در غزوه احزاب به نفع مشرکین عمل کرده بودند فرمان داد در ادامه بیان غزوه احزاب و پی آمدهای آن در سوره احزاب می خوانیم : «وَ أَنْزَلَ الَّذِينَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ صَياصِيهِمْ وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِيقاً (26) وَ أَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِيارَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ وَ أَرْضاً لَمْ تَطَؤُها وَ كانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيراً (27)»؛ «خداوند گروهى از اهل كتاب را كه از آنها (مشركان عرب) حمايت كردند از قلعههاى محكمشان پايين كشيد و در دلهاى آنها رعب افكند (كارشان به جايى رسيد كه) گروهى را به قتل مىرسانديد و گروهى را اسير مىكرديد (26) و زمينها و خانههايشان را در اختيار شما گذاشت و (همچنين) زمينى را كه هرگز در آن گام ننهاده بوديد و خداوند بر هر چيزى قادر است (27)».
بنی قریظه که قلعه های خود را 25 روز در محاصره یاران پیامبر دید از ابولبابه برای مشورت تقاضای اظهار نظر کرد که آیا تسلیم شویم ؟ آیا در امانیم؟ ابولبابه که گریه های کودکان موجب ترحم او شده بود به گلوی خود اشاره کرد که پیامبر شما را از دم تیغ خواهد گذراند وبلافاصله از کار خویش پشیمان شد به مسجد آمد وبه ستون مسجد نزدیک خانه پیامبر خود را به ستون بست و توبه کرد تا آنکه بعد از ده روز توبه او پذیرفته شد.
بنی قریظه نیز چون در تنگنای خاصی قرار گرفته بود به داوری سعدابن معاذ تن داد و هنگامی که پیامبر نیز داوری سعد را قبول کردند سعدگفت: «من مىگويم آنها كه آماده جنگ با مسلمانان بودند (مردان بنى قريظه) بايد كشته شوند و فرزندان و زنانشان اسير و اموالشان تقسيم گردد، اما گروهى از آنان اسلام را پذيرفتند و نجات يافتند».
با گسترش بیشتر اسلام و افزایش تعداد مسلمانان برای اقامه نماز عید، نیاز به فضای بزرگتری از مسجدالنبی بود ؛ چون مسجدالنبی گنجایش آن جمعیت را نداشت. بنابراین پیامبر در محل مناخه (بار انداز کاروان ها ) به اقامه نماز عید پرداختند که در دهه های بعد به نام مسجد مصلی یا (غمامه) نامگذاری شد. دلیل نامگذاری این مسجد به غمامه این بود که هنگام اقامه نماز عید ابری بر سر پیامبر ویارانشان سایه افکنده بود. در مناخه، مساجد دیگری نیز هست که محراب پیامبر صلی الله و علیه و آله در سال های دیگر و یا افرادی که بعد از پیامبر در آنجا نماز خواندند، بوده است.
مدینه در سال پنجم هجری، شاهد درگیری نیروهای اسلام با بنی قریظه بود که بنی قریظه از مدینه کوچ داده شد. سال پنجم، با این وقایع به پایان رسید.
سال ششم
سال ششم هجری آغاز شد شش سال از مهاجرت مسلمانان از مکه و استقرارشان در مدینه میگذشت. از تاریخ تغییر قبله به کعبه شریفه نیز بیش از چهار سال گذشته بود. مسلمانان علاقه داشتند که سفر زیارتی به خانه خدا و عمره داشته باشند؛ چون هم کعبه قبله آنها شده بود و هم مناسک عمره و حج اعمال روح بخشی بود که اسلام آن را تایید کرده بود و همچنین نبی مکرم اسلام مکرر در خواب دیده بودند که داخل مسجدالحرام شده و کلید کعبه را به دست آورده بودند ، تصمیم گرفتند که برای اعمال عمره، به مکه مکرمه حرکت کنند. آن حضرت با هزار و چهارصد نفر از اصحاب (برخی تا 1800 نفر بیان کردهاند) به منطقه ذوالحلیفه آمدند و محرم شدند. و در نزدیکی جحفه و یا عسفان تلبیه را تکرار کردند. نبی مکرم اسلام برای انجام عمره، آهنگ مکه مکرمه را داشتند. کاروان به سمت مکه حرکت کرد. مشرکین مکه مطلع شدند که پیامبر به همراه یاران خود قصد عمره را دارند. مشرکین که در جنگ بدر و احد و خندق، خود و پیامبر را آزموده بودند، اندیشدند که اگر پیامبر با این جمعیت وارد مکه شود و در منطقة حکومتی آنها استقرار یابند، شکست بزرگی برای آنها خواهد بود. از این رو، تصمیم گرفتند جمعی را بفرستند که راه را بر مسلمانان ببندند تا پیامبر از نیمه راه باز گردد. «خالد بن ولید» که افسری شجاع و کاردان بود، به همراه 200 نفر نیروهای نظامی در نیمه راه (منطقه عسفان، 80 کیلومتری مکه) راه را بر پیامبر بست. در منطقه عسفان، منطقهای کوهستانی بود که تنها مسیر جنوب شمال، تنگه ای بود. خالد بن ولید، این راه را برای مسلمانان و پیامبر بست و یاران پیامبر با نیروهای اطلاعاتی که داشتند، پی بردند که راه را بر ایشان بستهاند. با توجه به اینکه مُحرِم بودند و درگیری در آن ماه، حرام بود، نمی خواستند درگیر شوند. بنابراین رشته کوه را دور زدند و به سمت غرب و سپس به جنوب حرکت کردند. خالد که دید، نیروهای پیامبر به منطقه وارد نشدند، پی برد پیامبر مسیر را تغییر داده اند و به سرعت خود را به نیروهای پیامبر رسانید. در منطقه حدیبیه- منطقهای که نیروهای پیامبر وارد حریم مکه شدند- جلوی نیروهای پیامبر را گرفت.
در منطقه حدیبیه نبی اسلام به مدت 19 شبانه روز آنجا در حال احرام و وضعیت نه صلح و نه جنگ ماندند. پیامبر گرامی اسلام نمیتوانستند به مکه وارد شوند و از طرفی بدون رفتن به مکه، بازگشتشان بدون موفقیت میسر نبود. پیامبر به حضور و ماندن در منطقه، بسنده کردند. اما برای مذاکره با مشرکین افرادی را فرستادند تا اینکه بگویند تنها قصد انجام عمره دارند. از آن جایی که مشرکین حضور پیامبر را در منطقه، بسیار نگرانکننده میپنداشتند، اجازه ورود به پیامبر ندادند و پیامبر صلی الله و علیه و آله تصمیم گرفتند که با مذاکره، برنامه را به پایان برسانند. نیروهای مشرک نیزاز جنگ خسته شده بودند و در حقیقت جنگ بین مسلمانان و مشرکین موجب فرسایش روحیه مشرکین شده بود و مشرکین آماده صلح با پیامبر صلی الله و علیه و آله بودند و پیامبر گرامی اسلام نیز از معطل کردن نیروهای اسلام در نبرد با مشرکین موفقیتی را پیش بینی نمی کردند. از این رو هر دو گروه برای صلح آمادگی داشتند پیامبر با عزام نماینده ای به مکه تصمیم داشتند از نیّت خود مردم مکه را مطلع کنند تا بدون سوءتفاهم انجام مناسک عمره عملی گردد ولی گزارش های واصله از برخورد بد مشرکین با وی حکایت داشت این خون مسلمانان که به امید تمام ابن راه پشت سر گذاشته بودند را به جوش آورد و موجب شد تا مسلمانان خدمت پیامبر رسیدند. پیامبر زیر سایه درختی نشسته بودند. مسلمانان زیر آن درخت با ایشان به عنوان پایداری تا اهداء جانشان را در خدا بیعت کردند که آیه 18 سوره فتح نازل شد: «لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً؛ خداوند از مؤمنان-هنگامى كه در زير آن درخت با تو بيعت كردند- راضى و خشنود شد؛ خدا آنچه را در درون دلهايشان(از ايمان و صداقت) نهفته بود مى‌دانست؛ از اين رو آرامش را بر دلهايشان نازل كرد و پيروزى نزديكى بعنوان پاداش نصيب آنها فرمود»؛ و از این بیعت به بیعت رضوان یا بیعت شجره یاد شده است.پیامبر صلی الله و علیه و آله تصمیم گرفتند از نیروهای اسلام در سایر مناطق بهره برده پرچم حیات بخش اسلام را به اهتزاز درآورند. از این رو پیامبر گرامی پس از صلح حدیبیه با فاصله زمانی دوسه ماهه به سمت خیبر حرکت کردند و با شکست یهود، خیبر را فتح نمودند. برای انجام صلح، مشرکین سهیل بن عمرو که فردی با تدبیر و زیرکی بود به نزد پیامبر صلی الله و علیه و آله فرستادند که با پیامبر مذاکره کند. نتیجه مذکرات انعقاد پیماننامهای بین مشرکین و پیامبر گرامی اسلام بود.
آب چاه مورد استفاده پیامبر واصحاب در منطقه حدیبیه خشک شد ، پیامبر چوبی را مانند تیر تراشیدند و به دستور پیامبر، چوب راداخل چاه پرتاب کردند، آب در آن جریان پیدا کرد و پیامبر گرامی اسلام با یارانشان در مدت اقامت در حدیبیه از این چاه استفاده میکردند.
پیامبر در منطقه حدیبیه، دو خطبه ایراد کردند.شرایط پیامبر در حدیبیه بسیار سخت بود در حال احرام در منطقه شن های روان بدون سرپناه وسایه بان ، پیامبر در حالی زیر افتاب خطبه می خواندند که اصحاب هم زیر تابش شعله های گرم خورشید نشسته بودند.
از امام صادق علیه السلام نقل شده «و ما كان قضية اعظم بركة منها»؛ هیچ واقعه ای در تاریخ اسلام با برکت تر از صلح حدیبیه نبوده است.
